____
VAN ATOOMGELEERDE TOT MILIEU-ACTIVISTE
Interview door Jan Paul Smit
natuurkunde - Chipko - wetenschap - het spirituele - het Westen - levensbeschrijving
Nooit zal Vandana Shiva de dag vergeten, dat ze als klein meisje mee mocht op tijgerjacht en uit de boom viel. "Daar stond ik toen, oog in oog met de tijger, de man-eater. " De stralende aanwezigheid van deze stevige Indiase veertiger laat er geen twijfel over bestaan, dat de tijger niet toegehapt heeft. "Mijn vader was bosbeheerder. De dorpelingen riepen hem soms te hulp, als er een gevaarlijke tijger was."
Shiva groeide, bij wijze van spreken, op in het bos. "Als ik terugdenk aan mijn jeugd, zie ik olifantenkuddes, tijgers, beren, bergen en beken. Mijn favoriete vrijetijdsbesteding was naar de wilde dieren kijken en ze tekenen. Prachtige kunstwerken maakte ik."
Later ging ze studeren in de stad. In een vakantie wilde ze nog eens gaan zwemmen in die schitterende bergrivier, die ze zo goed kende uit haar vroege jeugd. Het lieflijke eikenbos, waar hij doorheen stroomde, kon ze zich nog zo voor de geest halen.
Het was een enorme schok voor haar tot de ontdekking te komen dat het bos grotendeels gekapt was en dat de rivier verschrompeld was tot een armzalig stroompje. "Plotseling, in nog geen twintig jaar tijd, was de rijkste wereld, die ik me maar kon voorstellen, veranderd in een kale, arme plek."
Natuurkunde
Na de middelbare school ging Shiva studeren. Ze wilde ontdekken hoe de natuur werkt. "Er was me verteld, dat ik dan het beste natuurkunde kon gaan studeren, omdat dit de allerfundamenteelste wetenschap is. Ik zou de geheimen van de natuur gaan ontrafelen." Ze lacht om zoveel naïviteit.
"Met dit soort simplistische verhalen wordt wetenschapsbeoefening verkocht. Maar natuurkunde vertelt je níet hoe de natuur werkt. Ze vertelt je hoe de theorie van de elementaire deeltjes werkt, ze vertelt je hoe quantum-wiskunde werkt. Maar de natuur is meer dan wiskunde. Toch moet ik toegeven, dat ik genoot van de wiskunde, ik vond het heerlijk."
De problemen kwamen, toen ze voor de Indiase Atoom Energie Commissie werkte en van haar zuster, die arts is, hoorde van de gevaren van kernenergie. Ze voelde zich bedrogen omdat deze gevaren geheim gehouden werden. "Ik was vrij opgevoed en ik vond deze geheimhouding echt in strijd met de geest van de wetenschap." Daarom stapte ze over, eerst naar deeltjes- en later naar quantumfysica. Maar opnieuw merkte ze dat natuurkundigen niet verder wensen te kijken, dan hun neus lang is.
"Ik kan heel goed snappen, waarom wetenschappers verslaafd zijn aan hun wiskundige vergelijkingen en hun computers, want ik was het zelf ook. Ik slaagde erin af te kicken door de enorme ecologische uitdaging, waar ik mee in aanraking kwam. Dat was de enige reden. Nu ontdekte ik een andere manier om de natuur te leren kennen en na te denken over kwesties, waar ik me altijd al over verbaasd had. Als dit niet zo opwindend was geweest, zou ik nu misschien nog steeds natuurkunde doen."
Chipko
Die keer dat het plan om te gaan zwemmen op zo'n grote teleurstelling uitliep, was Vandana Shiva zo onthutst, dat ze direct naar het dichtstbijzijnde dorp ging. Daar vroeg ze hoe het kwam, dat de prachtige eikenbossen en bergstromen verdwenen waren. De mensen vertelden haar, hoe slecht het ging, omdat de bossen gekapt waren. Deze zijn onontbeerlijk voor de landbouw en ze waren toch altijd gemeenschappelijk bezit!
"Dankzij de Chipko-beweging zal het nu weer beter gaan", vertelden de dorpsbewoners haar.
Chipko is een Hindi woord, dat betekent: 'omarm de bomen'. Al eeuwen geleden gebruikte de bevolking dit geweldloze actiemiddel om het kappen van bomen, het vernietigen van het bos tegen te gaan.
De basis voor de huidige Chipko-beweging is rond 1950 gelegd door Sarala en Mira Behn, twee naaste medewerksters van Gandhi. Zij trokken naar het Himalaya-gebied, bezochten talloze dorpen en organiseerden vrouwen. "De invloed van deze twee Europese leerlingen van Gandhi is enorm geweest. Zij gaven de traditie door van strijd voor sociale rechtvaardigheid en ecologische stabiliteit."
De beide vrouwen leidden ook een nieuwe generatie actievoerders op. Deze full-time activisten organiseerden in de zestiger jaren met succes vrouwengroepen en ze richtten kleine plaatselijke bedrijfjes op voor het verwerken van bosprodukten. Ook voerden ze actie tegen het gebruik van alcohol en protesteerden met veel succes tegen het vernietigen van bossen.
Door de talloze acties was de overheid gedwongen haar bospolitiek opnieuw onder de loep te nemen. In 1981 vaardigde de toenmalige premier, mevrouw Indira Gandhi, een vijftien jaar durend kapverbod uit voor Uttar Pradesh, een noordelijke deelstaat van India.
Ondertussen breidt de invloed van Chipko zich verder uit. Zij verzet zich nu ook tegen de kalksteenmijnen en dammen, die enorme schade toebrengen aan het milieu en het bestaan van miljoenen mensen bedreigen. Ook richt zij nieuwe groepen op in andere delen van India.
Shiva: "Toen ik met de Chipko in aanraking kwam, werd ik als het ware meegenomen door die stroom. Milieu-acties werden het allerbelangrijkste in mijn leven. De contacten met de dorpsvrouwen vond ik heerlijk. Er ging een hele nieuwe wereld voor me open, want ik was nooit intiem bevriend geweest met dorpsbewoners. Ik was de dochter van de bosbeheerder en dan ging je niet naar het dorp."
"Toch waren we niet elitair opgevoed. Integendeel, als mijn ouders ons iets bijgebracht hebben, is het wel een gevoel van mededogen, van medemenselijkheid. Zij hielden ons voor dat alle mensen gelijk zijn. En dat wij bevoorrecht waren, maar dat we daarom nog niet het recht hadden arrogant te zijn. Zodoende had ik geen vooroordelen te overwinnen, toen ik in de gelegenheid kwam met de Chipko-vrouwen kennis te maken."
"Ik vond het zalig. Ik ben verslaafd aan het contact met het Indiase platteland. Van Delhi knap ik af. Van Delhi raak ik helemaal uitgeput. Spiritueel, intellectueel en politiek uitgeput. De Indiase plattelandsbevolking, daar knap ik van op."
Wetenschap
Maar het intensieve contact met de dorpsbewoners had voor Vandana Shiva nog een verrassing in petto. Shiva zag nu met eigen ogen wat een enorme kennis de bergbewoners hebben van de complexe samenhangen in de natuur.
Dat is eigenlijk niet zo verbazingwekkend. Voor hen is het bos al eeuwenlang onmisbaar als leverancier van compost voor de akkers, voer voor de dieren, middelen tegen planteziekten, medicijnen, brandhout, klein timmerhout en grassen. Het bos levert ook noten, vruchten en allerlei 'groenten', die een prima aanvulling zijn op de gewassen, die op de akkers geteeld worden. Op de bossen kunnen de dorpelingen terugvallen om te overleven, als de oogst schraal is. Tenslotte zijn de bossen onontbeerlijk om het water van de moesson-regens te absorberen en vervolgens langzaam af te geven aan rivieren en bronnen.
Uitgebreide kennis van het bosleven is voor de bergbewoners een voorwaarde om te kunnen overleven. Zij is namelijk onmisbaar om de opbrengst van het bos te stimuleren, zonder schade toe te brengen.
Shiva begon zich af te vragen waarom de wetenschap met de grote W de plaatselijke kennis over het hoofd ziet, of afdoet als primitief. Tot haar verrassing komt ze dan tot de conclusie dat de Wetenschap, die doorgaat voor universeel en objectief, in feite een heel plaatselijk en gekleurd kennissysteem is. Shiva ziet nu dat de officiële wetenschap geconstrueerd is vanuit een typisch mannelijke benaderingswijze en geworteld is in de opkomst van het Europese kapitalisme van de 17e eeuw.
Overheersing van de natuur door het verbreken van levende samenhangen, kenmerkt de Westerse wetenschap. Dit provinciale denksysteem is in het tijdperk van het kolonialisme en de ontwikkelingshulp opgedrongen aan de rest van de wereld. "Het moderne kennissysteem, ontstaan vanuit een cultuur van overheersing en kolonialisme, koloniseert zelf, het kijkt neer op andere denksystemen. Negentig procent van de officiële kennisproduktie kan gestopt worden zonder enig nadeel voor de mensheid. Integendeel, een belangrijk deel van deze kennis vormt een bron van gevaar en bedreigt het menselijk leven. Denk aan Bhopal, Tsjernobyl en Sandoz."
Het spirituele
Voor Shiva hebben de complexe samenhangen in de natuur, maar ook in de maatschappij, een wezenlijke eigen waarde. Een bos is meer dan een verzameling bomen, struiken en dieren; een samenleving is meer dan wat vrouwen, mannen en kinderen.
"Die innerlijke waarde wordt in verschillende culturen heel verschillend benoemd. Het respect voor de waarde van het geheel, dat is, zoals ik dat voel, het spirituele in vele tradities. In mijn ogen is het terugvinden, het erkennen van de complexiteit van het leven en de waarde van het geheel een absolute noodzaak in onze tijd."
"Dat wil niet zeggen dat ik me terugtrek om te mediteren. Niks daarvan. Ieder moment van de dag gebruik ik als oefening door erbij stil te staan, dat in iedere plant, die ik zie, in iedere mens, met wie ik omga, die waarde van het geheel aanwezig is en dat ik die moet respecteren."
"Alle godsdiensten en culturen in Zuid-Azië zijn geworteld in het oerwoud. Niet uit angst of onwetendheid, maar vanuit ecologisch inzicht. Als mensen zeggen: "Deze boom of rivier is heilig", dan betekent het, dat ze die boom of rivier willen behouden. Ik denk dat het noodzakelijk is dat te respecteren."
Het Westen
Vandana Shiva heeft een duidelijke mening over wat wij hier in het Westen kunnen doen. Wij zouden in de eerste plaats de kennis van de Derde Wereldvolken moeten respecteren.
Dat heeft praktische gevolgen. "Neem bijvoorbeeld de landbouw-industrie. Zaadbedrijven verkopen speciale rijst- of tarwerassen aan Derde Wereldboeren. Deze landbouwers moeten dan royalty's betalen, omdat de zaadbedrijven patent hebben op 'hun' rassen. Deze zijn namelijk speciaal gekruist, of er zijn biotechnologische ingrepen op toegepast. Maar waar halen de zaadbedrijven hun 'ruwe materiaal' vandaan? Heel vaak uit het Zuiden, waar vele volken millennia lang vele duizenden variteiten gekweekt hebben van allerlei voedselgewassen."
Als de Amerikaanse patent-wetgeving over de hele wereld toegepast zou worden, zou het bedrijfsleven van de USA jaarlijks zeven miljard dollar aan royalty's kunnen gaan claimen bij de boeren uit het Zuiden voor planterassen die de boeren nu al gebruiken.
Ook de geneesmiddelen-industrie profiteert van het werk van inheemse volken, die duizenden jaren lang de bossen beheerd hebben. Planten uit deze bossen vormen de basis voor allerlei geneesmiddelen. Zo wordt er in de USA alleen al jaarlijks voor 260 miljoen dollar aan geneesmiddelen verkocht, die gebaseerd zijn op de Indiase plant 'Rauwolfa serpentina'.
"Het is belangrijk, dat je je ervan bewust bent, dat inheemse volken en stammen bepaalde kennis bezitten. En dat de farmaceutische bedrijven net doen, alsof ze de geneesmiddelen, die ze op de markt brengen, zelf bedacht hebben. Maar dat ze in feite hun kennis van de inheemse volken hebben."
"Zoek eens uit, hoe jullie farmaceutische bedrijven werken, of jullie zaadfirma's. En trek er conclusies uit! Als je echt eerlijk wil zijn tegenover de inheemse volken, start dan een boycot van geneesmiddelen, die gemaakt zijn met behulp van kennis, die geroofd is uit de Derde Wereld."
|
Levensbeschrijving
Vandana Shiva werd in 1952 geboren in Dehra Dun, 200 km ten noord-oosten van Delhi, in de lage Himalaya's. Haar vader was bosbeheerder. Vandana studeerde atoomfysica en promoveerde in de quantumtheorie aan een Canadese universiteit. In haar studietijd kwam ze in contact met de Chipko-beweging, een verzetsbeweging van dorpelingen in de bergachtige gebieden van Noord-India tegen de afbraak van de bossen. In deze beweging spelen vrouwen een vooraanstaande rol. Meer dan mannen zijn zij er zich van bewust hoe belangrijk het bos is voor de waterhuishouding en de landbouw. Nadat Shiva enige jaren in India aan de universiteit gewerkt had, zette ze in 1982 een punt achter haar officiële carrière. Ze is dan zover, dat ze in haar geboortestad Dehra Dun een eigen instituut kan oprichten, volledig los van de overheid. Daar doet ze onderzoek ten dienste van plaatselijke milieubewegingen. Vier weken per jaar geeft ze als hoogleraar les aan de universiteit van Oslo; twee weken per jaar aan een alternatief milieu-instituut in Engeland. Tal van boeken heeft Shiva geschreven over milieu-problemen in de Derde Wereld en hun oorzaken. Haar bekendste werk is ongetwijfeld Staying Alive : Women, Ecology and Development, uit 1988. De Engelse pers reageerde enthousiast. Zo sprak The Observer van "a big personality" en schreef The Guardian: "Vandana Shiva is one of the world's most prominent radical scientists." In 1993 verscheen Monocultures of the Mind, over biodiversiteit en biotechnologie en Ecofeminism, dat ze samen met de Duitse sociologe Maria Mies schreef. In datzelfde jaar ontving Shiva de Right Livelihood Award, de 'alternatieve Nobelprijs'. De jury was van mening dat zij "als een van de eersten helder aangetoond had hoe nadelig gebruikelijke ontwikkelingsprojecten zijn voor de plaatselijke bevolking en het milieu." |
Verantwoording
Dit interview verscheen in Trouw van 4 december 1993.
* *
*
Verder naar het volgende hoofdstuk >>
<< Terug naar het begin van dit hoofdstuk.
Naar de inhoudsopgave van het boek.
Shiva: 'Onze dieren zijn ons heilig'
Reacties graag naar: jpsmit@xs4all.nl
_