Tilburg ZaMir
Archief

---

Bosnië tussen hoop en vrees

Een nieuwe lente, een nieuw geluid, mei 1996

Door: Edwin Mermans

Met deze clichéfrase uit Gorter's `Mei' toog Tilburg ZaMir eind mei naar het Bosnië en Hercegovina van de ontluikende lente en vrede. Het geratel van mitrailleurs is vervangen door dat van drilboren. De akkers niet langer ingezaaid met `anti-personal mines' maar met tarwe. De intens groene bergen figureren als onwerkelijk mooi decor voor geruïneerde dorpen en een geknakte bevolking. Op de gebruikelijke 'hit and run' manier bezochten we organisaties in ondermeer Tuzla, Sarajevo, Zenica, Gornji Vakuf, Jajce, Split en Knin.

Na jarenlang de focus gericht te hebben op de bakermatten van de nationalistische ellende, Servië en Kroatië, ligt na Dayton Bosnië -Hercegovina open voor verkenning. Het werd hoog tijd onze partners in Sarajevo, Gornji Vakuf en andere Bosnische plaatsen, waarmee hoofdzakelijk in de cyberspace contact bestond, met een `reallife' bezoek te vereren. E-mail en de virtuele werkelijkheid heeft ook zo z'n beperkingen. Modems, computers en andere zaken hadden vanuit Tilburg, via diverse kanalen, reeds hun weg gevonden naar Bosnië en inspectie werd nodig.

Kroruptië
Het team bestaat uit vijf Balkan-veteranen van Tilburg ZaMir; Hans, Dave, Louise, Miriam, ik en de Joego-debutant uit de Pax Christi gelederen, Ronald. De noodzakelijke kwaliteiten zijn aanwezig; chauf- feurs, regelneven, tolk-vertaler, computertechnicus, fotograaf, stand- up comedian, etc.
De Sloveense grens wordt genomen alsof het de Belgische was. De Kroatische grens benaderen we met een 'kein geloel' houding van `we gaan naar vrienden in Uskoplje en we hebben wat persoonlijke spullen - duizend kilo - bij ons'. `Papieren? Daar doen we niet aan en weten we niks van'. Vriendelijk lachen. De zelfverzekerdheid groeit naarmate de reis vordert maar wordt afgestraft als we in Zagreb door een rood licht knallen. Charme noch een vlotte babbel mogen baten; `Papieren inleveren en morgenvroeg voorkomen bij de rechtbank' was het devies. Honderd Mark smeergeld en het vasthoudende geklets van Dave - born to be mild - Bekkering, brengen de agent op andere gedachten.
De snijdende ontsteking in m'n hoofd, veroorzaakt door een verwaarloosde verkoudheid, wordt er al met al niet beter op. De in Slovenië aangeschafte ampicilline werkt nog niet echt.

G.I.Joe
Enkele uren rijden verder vormt de Sava de grens tussen Kroatië en Bosnië-Hercegovina. De poging om de Amerikaanse pontonbrug over de Sava te nemen, met de VN identiteitskaart van Dave, mislukt en toch maar via het gammel pontje bij Zupanja. Een klein stukje van Noord Bosnië staat onder Kroatisch bestuur dus betalen we met de Kroatische munteenheid Kuna. In de Moslim-Kroatische federatie weet je niet altijd precies wie het voor het zeggen heeft. Dit valt in ieder geval af te leiden van het gangbare betaalmiddel; Bosnische Dinar of Duitse Mark in de Moslim gebieden en de Kroatische Kuna in de Kroa- tische delen.
De weg naar Tuzla leidt gedeeltelijk over het gebied van de Servische entiteit. Door de stromende regen en de holle weg lijkt de bus een amfibisch voertuig.
Op ieder controle punt van de Amerikaanse IFOR troepen staan drie indrukwekkende, met verarmd Uranium gepantserde, Abraham tanks die de hele omgeving onder schot houden met hun enorme kanonnen. De plaatselijke vechtjassen en outlaws moeten wel erg bezopen of levensmoe zijn om hiertegen nog iets te ondernemen. 'Hey G.I.Joe, good to see you' denk ik, terwijl ik groet, hoewel ik daar tien jaar eerder in Midden-Amerika beslist anders over dacht.

Zout
Tuzla is een fantasieloze industriestad, zonder functionerende industrie, met blokkendozen-woonkazernes en slechts een klein sfeervol centrum. Ook zonder de oorlog heeft de stad problemen genoeg. De drinkwatervoorziening was ook voorheen problematisch en de bodem zakt de bewoners bovendien al jaren letterlijk onder de voeten weg. Mijnbouwactiviteiten in de omvangrijke zoutmijnen onder de stad veroorzaken bodemdalingen en verzakkingen van soms tientallen meters. Complete gebouwen zijn verdwenen. Wellicht dat Nederlandse technologie binnenkort het hoofd kan bieden aan deze ramp.
De problemen van Tuzla die wel verband houden met de oorlog lijken op die van veel steden in voormalig Joegoslavië. Ook Belgrado, Sarajevo, Split en andere grote steden kampen met de komst van grote hoeveelheden vluchtelingen die het kosmopolitische stedelijke karakter aantast. De vluchtelingen zijn doorgaans van het platteland afkomstig waar een volstrekt andere cultuur heerst. De kloof tussen stad en platteland is op de Balkan groter dan waar dan ook in Europa. De stedelingen bezien met afgrijzen hoe hun stad veranderd. Bovendien is een groot deel van de beter opgeleide middenklasse uitgeweken naar het buitenland. Een typerende graffiti tekst op een muur elders in Bosnië luidde: `Beter een dood paard dan een levende boer'. Ook Tuzla herbergt vele Moslimvluchtelingen uit Srebrenica, Zvornick en andere plaatsen die nu onder Servische controle staan. Zij zijn lang niet zo vriendelijk tegenover de duizenden Serviërs en Kroaten die Tuzla nog steeds kent, als de autochtone Moslims.

Bedevaartsoord
's Avonds laat, ik met een nog immer kopsplijtende ontsteking, arriveren we in een bruisend Tuzla waar een gezellige drukte heerst van flanerende jongeren op straat. Op zoek naar Hedwig. De Tilburgse journaliste Hedwig Zeedijk is nog maar kort in Tuzla werkzaam maar toch al razendsnel ingeburgerd en als een vis in het water. Als radiojournalist geeft Hedwig inhoudelijke ondersteuning en begeleiding aan een jongerenorganisatie die bezig is een radioprogramma voor jongeren op te zetten. Ze functioneert echter noodgedwongen meer als opbouwwerker en fondswerver omdat het project nog nauwelijks een basis blijkt te hebben. Daarnaast verzorgt ze regelmatige verslaglegging voor Omroep Brabant.
We brengen een bezoekje aan de burelen van het Helsinki Citizens Assembly, het bruggehoofd voor de IKV/HCA activiteiten in Tuzla en vaak functionerend als reisbureau voor de elkaar afwisselende internationale delegaties. Ook wij gebruiken het kantoor als verbindingspost en kijken of er nog e-mailtjes voor ons zijn binnengekomen.
We spreken met André Lommen en diens opvolgster Mirjam Struik. Tuzla is een populair bedevaartsoord voor Bosnië-gangers vanwege de betrekkelijk tolerante en multi-culturele karakter van de stad. De voorbeeldwerking voor de rest van Bosnië is een reden voor tientallen internationale organisaties zich met burelen en projecten in Tuzla te vestigen. In tegenstelling tot de rest van Bosnië, waar Servische, Kroatische- of Moslim nationalistische partijen de meerderheid vormen, heeft Tuzla een sociaal-democratisch bestuur dat het tolerante karakter van de stad koestert.
Op het kantoor van de lokale NGO, het Human Rights Office Tuzla spreken we een half uurtje met coördinatrice Branka Rajner. De club is gelieerd aan het HCA bureau in Genève en houdt zich hoofdzakelijk bezig met het organiseren van en deelnemen aan conferenties en seminars.

Servische agressor
Op de warme avond van 25 mei 1995 viel een granaat temidden van flanerende teenagers in het centrum van Tuzla. 71 doden en vele gewonden. Twee dagen voor onze aankomst vond de herdenking van deze tragedie plaats. De sporen zijn nog aanwezig in de vorm van een grote stapel bloemen en plakken kaarsvet. Op een tegenover gelegen gevel hangt een plaat met foto's en namen van de slachtoffers. De officiële herdenkingstekst met de passage 'veroorzaakt door de Servische fascistische agressor' doet Hans zich hardop afvragen hoe de Servische burgers van Tuzla zich daaronder voelen. In de stromende regen bekijken we met andere voorbijgangers de foto's van de omgekomen jongeren uit alle etnische groepen. De poging om de gebeurtenis niet tot me door te laten dringen mislukt.
Een tiental modems, een plastic zak vol CD's, enige zakken wol en wat spullen voor Hedwig lichter verlaten we achttien uur na aankomst Tuzla.

Ziggen
De rit van Tuzla naar Zenica is leuker dan de meest bilknijpende achtbaan op de Tilburgse kermis. Hans zigzagt over de gerafelde bergweg alsof er nog steeds geschoten wordt in pogingen de diepste gaten te ontwijken. Het ziggen gaat 'm goed af, het zaggen niet altijd. Over de amusementswaarde zijn de meningen verdeeld. De zwaarbeboste broccoli bergen, druipend van de nog immer zijgende regen, kruipen voorbij.
Zenica is een weinig inspirerende stad in de Centraal-Bosnische bergen. Zoals vele plaatsen in dit gebied gekenmerkt door zware en vervuilende industrie. Tito verplaatste de zware en strategische industrie naar de beschutting van de Bosnische bergdalen om ze in tijden van oorlog minder kwetsbaar te maken. Deze opzet is schromelijk mislukt gezien de vernietiging van Joegoslavië van binnenuit.
Zenica herbergt vanzelfsprekend talloze slachtoffers van etnische zuiveringen uit ondermeer Srebrenica en Zepa. De stad staat tevens bekend als centrum van moslim-fundamentalisme. Iraanse Mujahedien gebruikten Zenica tijdens de oorlog als uitvalsbasis voor hun activiteiten en ook nu zijn deze bloeddorstige strijders maar lastig weg te krijgen. Enkele maanden geleden rolden IFOR-militairen trainingskampen voor terroristische doodseskaders op in deze regio. In Zenica zijn, meer dan elders in Bosnië, onder zwarte doeken verstopte vrouwen en mannen met de voor Mujahedien typische gezichtsbeharing op straat te zien.

Zeljko
We zijn te gast bij de Duitse Wiltrud Gutschmiedel en haar kompaan Zeljko die zich vanuit de lokale Pax Christi vestiging inzetten voor de hier gevestigde vluchtelingen. Met hen bezoeken we een, dankzij Noorse hulp, goed geoutilleerd vluchtelingenkamp. De bewoners leiden een sober en perspectiefloos bestaan.
Zeljko vertelt hoe hij als Serviër gedurende de oorlog in het Bosnische regeringsleger gevochten heeft voor het behoud van een multi-etnisch Bosnië. Desondanks werden uiteindelijk door de Kroatische autoriteiten, tijdens verblijf in Kroatië, pogingen ondernomen hem uit te wijzen naar de Servische republiek van Karadzic. Nadat hij tijdens de oversteek over de grensrivier uit het bootje springt, terugzwemt en opnieuw wordt gearresteerd, weet Wiltrud hem uiteindelijk via internationale druk te traceren en vrij te krijgen. Vele, aan het Bosnische regeringsleger, loyale Serviërs hebben echter minder geluk gehad en zijn door Kroatië `gezuiverd' naar Servisch Bosnië.

Zetel
Bij het TV station `NTV Zetel' spreken we met de redacteur Taib Bajramovic, directeur Zeljko Lincner en de, ogenschijnlijk rechtstreeks uit een Amerikaanse soap weggelopen, tolk Clementina Basic. De PR wordt hier goed aangepakt en klaarblijkelijk is men buitenlandse bezoekers gewend. Desalniettemin is dit TV station van groot belang voor Zenica. De uit enkele tientallen medewerkers bestaande staf is doorgaans jong en etnisch pluriform. Zetel zet zich in voor een democratisch en multi-etnisch Bosnië en geeft tegenwicht aan het welig tierende Moslim nationalisme in Zenica. Een anekdote gaat over tafel om de populariteit van de zender te illustreren; Op een avond werd een TV camera op een deel van Zenica gericht vergezeld van de oproep aan de kijkers om het licht in hun woning uit te doen als men NTV Zetel ondersteunde. Vervolgens dezelfde procedure met een ander deel van de stad, waarna het energiebedrijf in paniek vroeg of het afgelopen kon zijn omdat het elektriciteitsnet dit niet aankon.
Zoals alle onafhankelijke media in voormalig Joegoslavië is Zetel voor haar inkomsten grotendeels afhankelijk van buitenlandse fondsen. De economie is geruïneerd dus de broodnodige inkomsten uit commercials ontbreken vrijwel. Er is dus voortdurend geldgebrek en de medewerkers worden nauwelijks betaald. Journalisten bij de door de overheid of SDA gecontroleerde media worden beter betaald en soms worden medewerkers van Zetel weggekocht door de regeringsgezinde concurrentie.
Zeljko verteld dat er plannen op stapel staan voor vergaande samenwerking tussen diverse onafhankelijke TV en radiostations in Bosnië. Dit moet de slagkracht vergroten en ook andere dan de regeringsgezinde krachten de mogelijkheid geven hun geluid te ventileren en campagne te voeren voor de verkiezingen op 14 september. Evenals Kroatië en Servië is ook het Bosnië-Hercegovina van Izetbegovic's SDA geen toonbeeld van een democratisch rechtsstaat met een bloeiend maatschappelijk middenveld. Ook hier heerst de politieke cultuur van de communistische eenpartijstaat en is lidmaatschap van de SDA noodzakelijk voor het bekleden van belangrijke maatschappelijke functies. Daar zal op korte termijn ook weinig verandering in komen en alom hoort men in Bosnië de mening verkondigd dat er meer tijd nodig is voordat eerlijke verkiezingen gehouden kunnen worden. Niet alleen de voortdurende aanwezigheid van oorlogsmisdadigers in politieke en bestuursfuncties vormt hiertoe een obstakel maar zeker ook de staatscontrole over de media.
De internationale gemeenschap lijkt Bosnië echter beu, wil snel verkiezingen organiseren om vervolgens de handen zo snel mogelijk terug te kunnen trekken. De meeste van onze gesprekspartners tijdens de reis spreken hun angst uit over de ontwikkelingen na het geplande vertrek van IFOR in december. Ik durf wel een gokje te wagen met de stelling dat de Europese strijdkrachten, met beperkte Amerikaanse deelname, nog wel een tijdje vertegenwoordigd zullen blijven in deze regio.
We kijken nog wat rond in de studio, laden een laserprinter, kantoormateriaal, dozen met videotapes en wat al niet meer, uit. Ronald, onze computersmurf, kan nu laten zien dat ie gouden vingertjes heeft door de printer te installeren en aan de praat te krijgen.

Angst
We naderen Sarajevo via totaal verwoestte, voorheen Servische, buitenwijken. Via de bekende snipersalley rijden we het centrum in, zoekend naar herkenningspunten. We verblijven bij Lepa, de moeder van Slobodan Blagojevic, een in Amsterdam woonachtige schrijver wiens omvangrijke bibliotheek we vanuit Belgrado naar Nederland haalden. Als Servische leeft ze een angstig bestaan in Sarajevo en heeft ze haar appartement kunnen behouden dankzij bescherming van Moslim vrienden. Sinds haar betrokkenheid als jonge vrouw bij Tito's partisanenstrijd woont ze in Sarajevo. Ze durft haar zoon in Amsterdam niet te bezoeken uit angst niet meer terug te kunnen gaan.
Tijdens de beschietingen van Sarajevo de afgelopen jaren heeft ze in de keuken gewoond waar het veiliger was voor inslaande kogels en granaten. De kamers aan de voorzijde vertonen diverse kogelinslagen.
Voor het begrip van de oorlog is het verhelderend ook in de BBC documentaire 'Death of Yugoslavia' weer aangetoond te zien dat het uiteenvallen van Joegoslavië een doelbewuste, weloverwogen en van bovenaf geregisseerde operatie was, met Milosevic en Tudjman in een glansrol. Echter op het niveau van een gesprek in of een wandeling door Sarajevo, pogend het onbegrijpelijke te begrijpen, blijft de realiteit hardnekkig m'n bevattingsvermogen te boven gaan.
Hans neemt z'n rol als diepte interviewer serieus, neemt niet snel genoegen met een antwoord en hakt verder door het warrige woud van de ongrijpbare werkelijkheid. Dave draait onvermoeibaar op topsnelheid als tolk-vertaler en hapert alleen bij het woordje `teleurgesteld'. De voormalige partisane Lepa denkt na over de vragen die ze zich jaren niet durfde te stellen.

Most Mira
In dezelfde straat is Most Mira - Peace Bridge - Sarajevo gevestigd. Deze kleine organisatie wordt gedragen door Ajla en Nedim, twee jonge mensen die pogen het multi-etnische karakter van Sarajevo te bewaren en verzoening te bevorderen. Eén van de manieren waarop zij dat trachten te bereiken is het organiseren van workshops en cursussen voor jongeren. Naast poppentheater en fotografie workshops concentreren ze zich momenteel op het binnenloodsen van cursisten in het informatietijdperk. De uitgebreide computerapparatuur die Tilburg ZaMir hen eerder leverde vullen we aan met extra modems. Ronald is geruime tijd in de slag met het installeren van hard- en software en reparaties van onvolkomenheden. Tegelijkertijd krijgen de cursus- leiders nu zelf aanvullend onderwijs. We loggen in op de email server van ZaMir-SA om onze elektronische post up en down te loaden. Elektronische ansichtkaartjes snellen naar Nederland.
Peace Bridge Sarajevo heeft problemen met haar belangrijkste financier in Basel. Dankzij het contact met VN-medewerker Philip Peirce, die Dave hen bij een eerder bezoek aan de hand heeft gedaan wordt er nu een noodfinanciering gevonden en zal druk worden uitgeoefend op Basel de beslissing te herzien. Philip Peirce duikt ook op en overlegt met Ajla over de ondersteuning en begeleiding die hij kan geven. Ik bespreek met Philip kort financieringsmogelijkheden en besluit hier later met hem in Gornji Vakuf uitvoeriger over van gedachten te wisselen. En passant laten Dave en ik onze ruggewervels kraken en rechtzetten door deeltijd `chiropracticer' en fulltime Amerikaanse goeroe George McMillan. De vermeende collaboratie met de eerder bekritiseerde goeroe en dit doelbewust opportunisme wordt door Hans weggehoond. Lafbek.

Ajla en Alexandra
Nedim ziet er bezorgd uit omdat de laserprinter nog niet helemaal vlekkeloos werkt. Ajla oogt confuus door de snelle ontwikkelingen. De Ajla voor m'n neus is dezelfde als de Ajla waarmee ik converseer in cyberspace. Ik leerde haar kennen via de eveneens uit Sarajevo afkomstige Servische Alexandra die als vluchteling werkzaam was bij een radiostation en vredesgroep in het Servische Backa Palanka. Ajla verteld dat ze omdat ze Moslim is een half jaar in Servische gevangenschap heeft gezeten. Voorheen was ze woonachtig in de wijk Grbavica, die onder Servische controle stond. Alexandra is behulpzaam geweest haar daar weg te krijgen. Ik herinner me dat Alexandra jaren geleden vertelde over haar infiltraties over de frontlijn rond Sarajevo. Alexandra is juist deze week definitief teruggekeerd naar haar geboortestad Sarajevo.

Saluut aan Sarajevo
Nedim heeft een groot deel van het beleg van Sarajevo doorgebracht in de loopgraven om de stad te behoeden voor Servische overname. Met Nedim en Ajla als gids bezoeken we het oude frontlijngebied bij de voorheen Servische wijk Grbavica. Nedim verzoekt ons achter hem te blijven lopen omdat er links en rechts nog mijnen en boobytraps liggen. De loopgraven lopen tussen en vooral onder de huizen door. Van alles wat ik tot nu toe gezien heb is dit tafereel het meest waanzinnig. Meer gat dan steen eromheen. Jarenlang met zware mitrail- leurs en granaten beschoten huizen en flats. Beelden uit Terminator II schieten door m'n hoofd. Op zeer korte afstand van elkaar vochten voormalige klasgenoten om de eer en glorie van het vaderland.
Verderop komen we in het appartement waar Nedim met z'n ouders voor de oorlog woonde. Gedurende het beleg is de, op de tiende verdieping gelegen woning, door een Servische sluipschutter gebruikt om te schieten op alles wat bewoog en niet bewoog. Door het in de muur gehakte schietgat is zicht op de voorbijrijdende trams op de snippersalley. Ook het schootsveld op het Holiday Inn hotel, waar de meeste buitenlandse journalisten verbleven, is zonder obstakels. Er ligt nog een engelstalige propaganda poster van het Servisch informatiecentrum, waarin we gewaarschuwd worden voor het Kroatische fascistische monster. Ajla verteld dat haar vader, evenals vele andere Moslims, gedwongen was onder dwang van de Servische autoriteiten in Grbavica, schietgaten te hakken en loopgraven te maken.

Mijnen
In Bosnië liggen naar schatting zes miljoen mijnen, variërend van `anti-tankmines' tot anti-personal mines'. Deze laatste zijn bijzonder smerig omdat ze tot doel hebben een voet of onderbeen af te rukken. Een gewonde vijand is tenslotte tot meer last voor de tegenpartij dan een dode. Ook het royale gebruik van de morbide plasticmijnen geeft grote zorgen. Indien ze ontploffen zijn de scherven in lichaamsdelen niet te zien op röntgenfoto's. Mijnopruimingsteams hebben bovendien speciale apparatuur nodig om ze te vinden omdat er geen metaaldelen inzitten. Diverse internationale mijnopruimingsteams doorkruisen het land en hebben hun handen vol. In het bijzonder in de lente, als de sneeuw smelt, schuiven en spoelen veel mijnen weg. Ook gaat de anekdote over de boer die op z'n akker mijnen aantrof deze, goedbedoelend, in de veiligverklaarde berm langs de weg legde zodat ze door opruimingsteams meegenomen konden worden. We kijken dus goed uit waar we staan te pissen.
Bij een busstation middenin de wijk Ilidza treffen we een Noors opruimingsteam aan. Met scherfvest, helm en hond struinen ze een, pal naast het busstation gelegen, veldje af. De honden snuffelen, ruiken de explosieven, rood paaltje erbij en verder.

Karadzic
Gedurende ons verblijf in Sarajevo voeren we nog gesprekken met diverse activisten en vertegenwoordigers van verschillende organisaties. De ongeregelde activist Mickey moet in ieder geval snel van apparatuur worden voorzien. Ibrahim Spahic, directeur van het bekende International Peace Center in Sarajevo is naar onze smaak al redelijk voorzien. Met hem voeren we een informatief gesprek en verzamelen we documentatiemateriaal. Het IPC organiseerde tijdens de oorlog ondermeer de winter- en zomer cultuurfestivals waarmee gepoogd werd iets van het kosmopolitisme van de stad overeind te houden.
Het bezoek aan het onafhankelijk radiostation Radio Zid (muur) levert eigenlijk niet meer op dan wat kiekjes in de studio omdat degene die zoeken niet in de stad is. We laten, evenals bij andere stations, de CD `Sarajevo' achter van de Maastrichtse band `Green Dream'.
Tussen de bedrijven door vereren we het knooppunt van het ZaMir Transnational Net in Sarajevo met een bezoek. Graag willen we aanschouwen hoe de server er in atomen uitziet. In het digitale leven passeren we deze plek met regelmaat. Ook de sysops willen we in vlees en bloed ontmoeten. We spreken met één van hen over het functioneren van het systeem en de plannen voor de toekomst. De ambities zijn groot. De coördinator verteld over de morele dilemma's waar hij mee kampte tijdens het beleg van Sarajevo. In theorie kon het systeem ook door mensen met vijandige bedoelingen gebruikt worden. Bijvoorbeeld door gedetailleerde informatie aan de Servische artilleristen door te geven over tijd en plaats van een voedseldistributie.

Terrasjestijd. We maken grapjes over hoe simpel het moet zijn eenvou- digweg naar het twintig kilometer verder gelegen Pale te rijden, Karadzic in te tapen en mee te nemen. Belachelijker ideeën zijn tenslotte uitgevoerd. Ik probeer te bedenken welke overwegingen bij de internationale gemeenschap in hemelsnaam een rol spelen om Karadzic c.s. niet in te rekenen. We besluiten om het plan uit te stellen. Hans legt met z'n Dr Clavan act uit waarom: `Nouw...! Dat zit zo....'

Flaneren
Een toeristische sight-seeing door het centrum van Sarajevo is ons gegund in combinatie met het afleveren van pakketjes en brieven van Press Now voor het dagblad Oslobodenje en het Soros Media Center. We bekijken de oude stad. 's Avonds bevinden we ons in het centrum van Sarajevo dat eruit ziet alsof er niks gebeurd is. Het klaarblijkelijk wat koopkrachtiger deel van de bevolking verdringt zich op terrasjes en in luxe restaurants. Het zomerse flaneren is in zuidelijker landen een geliefd tijdverdrijf en wordt ook hier driftig gebezigd. De stelling dat de vrouwen in Sarajevo, met die van Split, tot de meest elegante en aantrekkelijke vrouwen van Europa behoren lijkt ons aannemelijk gemaakt. `So what? Nee, Soit!'. Enorme Franse IFOR tanks denderen voorbij.

Vrouwen voor Vrouwen
Op doortocht van Sarajevo naar Gornji Vakuf doen we nog een keer Zenica aan. We willen graag nog even babbelen bij het vrouwenproject Medica Zenica. De aard van het project behelst opvang en therapie voor verdreven en verkrachtte vrouwen. Veel vrouwen zijn afkomstig uit Srebrenica en Zepa. Het project is opgezet door de in Keulen gevestigde organisatie Medica en wordt ondermeer ondersteund door Vrouwen voor Vrede in Nederland. Er zijn in de stad diverse opvanghuizen en therapiecentra. Met internationale professionele ondersteuning worden lokale vrouwen opgeleid in het geven van therapie en opvang. Daarnaast wordt hard gewerkt aan de herintegratie van de vrouwen in het normale leven. Er zijn uiteenlopende workshops waarmee de vluchtelingen weer op gang geholpen worden. Opzet van projecten voor het verschaffen van economische zelfstandigheid staan op stapel. We spreken met de Duitse Kirsten Wienberg en Gaby die in het project actief zijn als managers en fondswervers. We bekijken de lokalen waar de workshops worden gegeven. Het project en de manier van aanpak oogt professioneel. Naast zakken wol en katoen komen onze modems als geroepen voor andere lokale groepen. Ik maak werkafspraken met Kirsten voor later contact in een andere, digitale, dimensie. Let's hit the road.
We rijden door het Travnik van Ivo Andric's `Travnicka hronika'.

Pilot project
Een hoofddoel van onze reis is het Centraal-Bosnische Gornji Vakuf, door de Kroaten omgedoopt tot Uskoplje. Het is een verdeelde stad, met twee namen en een onzichtbare scheidslijn gevormd door de bestandslijn. In en rond de stad is zwaar gevochten tussen Bosnische regeringstroepen en Kroatische HVO eenheden. De situatie is enigszins vergelijkbaar met die van het verdeelde Mostar waar de Europese Unie vergeefse pogingen onderneemt tot verzoening en samenwerking tussen beide zijden. Gornji Vakuf is echter een heel bijzondere stad en Tilburg ZaMir strijkt hier niet zomaar neer. Hier is een pilotproject opgestart voor de fysieke en sociale wederopbouw van de gemeenschap. Het project is geïnitieerd door de Brit Philip Peirce. Hij heeft z'n sporen de laatste jaren verdiend met vergelijkbare activiteiten in Kroatië. Peirce heeft met zijn ideeën en de vakkundige uitvoering hiervan, indruk gemaakt bij het VN bureau in Wenen en een volledig mandaat en financiële middelen gekregen om onder de vlag van de VN te opereren. Peirce verteld dat hij poogt in te breken in het logge en bureaucratische apparaat van de VN om dit soort `grassroots' modellen voor gemeenschapsopbouw in beeld te brengen. Door het succesverhaal van het project en de huidige plannen in andere steden vergelijkbare initiatieven op te zetten, beginnen ook de heren hoger in de VN hiërarchie aandacht te krijgen voor Gornji Vakuf. Dit model staat op de agenda van de VN en de eerste apparatsjik met Armani outfit heeft al met z'n voeten in de modder gestaan in Gornji Vakuf. De strijd is echter nog niet gestreden en de inspanningen van Peirce om financiering te vinden voor de vele deelprojecten doen hem veelvuldig op z'n kantoor vertoeven. Philip's doel is zichzelf hier overbodig maken en het project zelfstandig te laten draaien.

Analoog en digitaal
Een belangrijke activiteit is natuurlijk de fysieke opbouw van het stadje. Enkele maanden geleden was het voor een Moslim nog nauwelijks mogelijk zich in het Kroatische deel te vertonen. Nu, verteld Philip, zijn de eerste gemengd Moslim-Kroatische bouwploegen aan de slag om en om elkaars huizen te herbouwen. Er is een schrijnend tekort aan bouwmaterialen en ondermeer vensterglas is niet aan te slepen. Er wordt gehoopt dat voor de winter alle huizen weer van ramen zijn voorzien. Tijdens het bouwseizoen staat men bovendien te springen om internationale vrijwilligers die van wanten weten. Het liefst elektri- ciens, loodgieters, timmerlieden, etc.
Ook de jongerenprojecten lopen uitstekend. De Engelse les is populair en vooral bij de computerlessen loopt het storm. Probleem is het gebrek aan computers om aan de vraag te voldoen. Onverwacht dienen zich ook vele volwassenen belangstellend aan voor deelname aan het computerproject. Tegelijkertijd wordt stap voor stap de hele stad gedigitaliseerd. De vrouwengroep heeft middels e-mail regelmatig contact met vrouwengroepen en projecten elders in Bosnië en voormalig Joegoslavië. Het is vaak moeilijk voorstelbaar wat voor impact dit e-mail systeem heeft voor de communicatiemogelijkheden in een geïsoleerd stadje in de Bosnische bergen. Parallel aan de wederopbouw wordt Gornji Vakuf voorzichtig de weide wereld van het informatietijdperk ingeleid. De sleutel hiertoe ligt bij het enthousiasme van de jeugd voor Engelse les en het digitale leven.
Het grootste deel van de lading gaat er hier uit: wol, schoolmateria- len, rolstoelen, laser- en matrixprinters, computeronderdelen, dossiermappen, etc. De twintig modems zullen in Gornji Vakuf gebruikt worden en verder door Philip verspreid worden onder organisaties in de regio en het Servisch-Bosnische Banja Luka. Ik inventariseer wat er bij transport van Fatima-Maria uit Nijmegen volgende maand allemaal mee zou kunnen.

Pivo
Al tijdens onze eerste vijf minuten op straat aan de Moslimzijde van Gornji Vakuf worden we al snel binnengehaald door een paar mannen voor het drinken van `pivo' en `rakija'. Na een paar uur krijgen we honger en verplaatsen we ons naar een eettent. Er ontspint zich een vraaggesprek over het heden en verleden van Gornji Vakuf. Het vraag en antwoordspel van Hans, met Dave als vertaalmachine, komt weer opgang. Het verhaal gaat over tafel hoe aan het begin van de oorlog een vredesdemonstratie van 700 inwoners uitliep op gevechten toen een demonstrant werd doodgeschoten. De heren delen met ons hun onbegrip over de oorzaak van de ellende. Ze geven aan dat veel van de vecht- jassen tijdens de oorlog van buiten Gornji Vakuf kwamen. Berucht waren de gevechten om `Partisan Hill', een strategisch gelegen heuvel tegen de stad. De Kroaten rolden vaten met explosieven vanaf de helling naar de Moslimzijde van de stad en het Bosnische regeringsleger voerde een bloedige en zware strijd om de heuvel in te nemen. De heuvel ziet er nog steeds zwart geblakerd uit.
De mannen kunnen niet genoeg benadrukken dat ze weliswaar Moslims zijn maar niets van fundamentalisme moeten hebben. Ze verklaren plechtig, met een glas `rakija' in hun hand, dat ze hun hele leven met hun Kroatische vrienden van een goede borrel hebben genoten en dat varkensvlees voor hen nooit taboe is geweest. Oorlog en romantiek gaan hand in hand en anekdotes daarover mogen niet ontbreken; Een wanhopige jonge Kroaat wiens Moslim vriendin aan de andere zijde verbleef gooide zijn wapen aan de kant en rende de frontlijn over naar zijn geliefde. De beschieting stokte voor een moment om hem de gelegenheid te geven ongedeerd aan te komen. Hans blijft doorbeuken met vragen aan onze disgenoten. Madonna zingt op de achtergrond toepasselijk 'Borderline'.

Respect
De volgende dag zagen we Philip compleet door met aanhoudende vragen over de situatie in Gornji Vakuf. Het is nog lang geen koek en ei tussen de bevolkingsgroepen. Hij verteld over de vrouw die niet naar de gemengde workshops aan de Kroatische kant wil komen. Niet de haat voor Kroaten ligt daaraan ten grondslag maar respect voor haar buurvrouw wiens hele familie is vermoord door Kroaten. Dat zou eenvoudig niet gepast zijn.
Philip geeft aan hoe fragiel en gespannen de situatie in Gornji Vakuf en de rest van Centraal-Bosnië is. Als er in Mostar incidenten zijn tussen de Kroaten en Moslims is het de dag erna raak in deze omgeving.
Bosnië is door IFOR verdeeld in drie sectoren, met het Ameri- kaanse hoofdkwartier bij Tuzla, het Franse bij Sarajevo en het Britse hoofdkwartier even buiten Gornji Vakuf. Helikopters scheren regelmatig over. De Nederlandse militairen zijn volledig geïntegreerd in de Britse commandostructuur en zien we hier in Centraal-Bosnië dan ook regelmatig rondrijden. Als we later die week een Nederlandse militaire basis passeren zien we de wachthoudende soldaat in onze richting kijken. In opperste verbazing over de voorbijscheurende groene bus met Nederlands kenteken heft hij langzaam zijn arm om te groeten.

License to reconstruct
Na het regelmatige e-mail contact met Philip de afgelopen tijd zitten we nu onder het genot van een pilsje te kletsen over hoe we zoal in deze regio terecht zijn gekomen. Ik val van mijn stoel van verbazing als Philip verteld dat ie de kleinzoon is van de Peirce die tijdens de Tweede Wereldoorlog als lid van een groep Britse commando's meevocht met Tito's partisanen. Jaren geleden las ik het verslag van deze militaire operatie van de hand van Fitzroy Maclean, de agent die deze geallieerde steun initieerde. Het is weinig bekend dat de Britse regering zeer uitvoerige militaire en logistieke ondersteuning heeft verleend aan Tito vanwege zijn efficinte bestrijding van de Duitse troepen. Het gangbare idee dat Tito met z'n partisanen Joegoslavië op eigen kracht heeft bevrijd van de Nazi's is eveneens een mythe. Vele van deze Britten zijn tijdens de strijd het socialistische ideaal gaan koesteren en hebben later vaak een groot deel van hun leven in Joegoslavië doorgebracht. Nadat Philip jarenlang in Brixton actief is geweest als marxistisch geïnspireerde en anti-fascistisch activist kwam hij uit nieuwsgierigheid en idealisme naar Centraal-Bosnië, het gebied waar zijn grootvader gevochten heeft voor een verenigd en socialistisch Joegoslavië.
Later maken we grapjes tegen een schaterlachende Peirce; `Philip Peirce, zero zero nine, Licence to Reconstruct'.
Ondanks de vaak onzinnige relatie die er wordt gelegd tussen beestachtigheden op de Balkan in de Tweede Wereldoorlog en die in de jaren negentig, gaan mijn gedachten onherroepelijk vijftig jaar terug. Tenslotte was ook de idee 'Nooit meer Auschwitz' voor velen van Tilburg ZaMir een leifmotif naar Zuid-Oost Europa af te zakken. Ook bevind ik me in Gornji Vakuf aan de andere kant van de verhalen van de Oostduitse vriendin uit Rostock die vertelde over haar grootvader die in Centraal-Bosnië omkwam in Joegoslavische krijgsgevangenschap.
We nemen er nog een.

Jajce
Even op en neer naar het negentig kilometer verderop gelegen Jajce voor een korte ontmoeting met Randy Shank. Een tot de verbeelding sprekende naam. Shank is een aardige Amerikaanse pluizige relipopper getrouwd met een Moslim dame. Hij runt een project ter begeleiding en ondersteuning van terugkerende vluchtelingen. Shank vertelt dat er tot nu toe 160 Moslimfamilies zijn teruggekeerd naar hun oorspronkelijk stek. Jajce stond lange tijd onder Servische controle en is tijdens het Kroatische offensief van afgelopen zomer ingenomen en omgevormd tot bolwerk van Kroatisch nationalisme. Het Kroatische vaandel op de top van de middeleeuwse burcht lijkt zeker tien meter lang. Voor de Moslims is het in Jajce momenteel net zo onplezier toeven dan tijdens de Servische controle. Het stadje heeft zeker een toeristisch poten- tieel. Het is gelegen tussen steil oprijzende bergen vol met beren en wolven, met een schilderachtige doch verwaarloosde stadskern en een woeste, nevelende waterval.

Bugojno
Twintig kilometer van Gornji Vakuf ligt Bugojno wat we met een bezoek vereren op zoek naar het jongerenproject Crash. Dave bracht reeds in januari een bezoek aan dit vanuit Utrecht ondersteunde project ter ondersteuning en opbouw van de lokale jongerencultuur. Popbands krijgen materiële en inhoudelijke hulp. Bands uit Bugojno traden bij de recente bevrijdingsfestivals in Nederland op ter ondersteuning van de Free Press Now campagne. Er worden links en rechts echter vragen gesteld over de organisatorische vermogens van de club en ik aarzel hier m'n vingers aan te gaan branden of er stellige uitspraken over te doen. We hadden vanuit Utrecht een zakje meegekregen en het verzoek wat spullen vanuit Bugojno terug te nemen. We waren zelf nog op zoek naar een computer die op doortocht in Bugojno is blijven steken en waarvan we een vermoeden hadden waar we 'm zouden vinden. Geen coördinator aanwezig en later vernamen we dat we in Barcelona hadden moeten zoeken. Onverrichterzake moesten we vertrekken een briefje achterlatend.
Cynisch genoeg wordt Bugojno door alle internationale organisaties geboycot vanwege de vermelding - sinds enkele weken - van de Moslim burgemeester op de lijst van gezochte oorlogsmisdadigers. Hij is ver- antwoordelijk voor het afslachten van Kroatische burgers en behoort wellicht tot de weinige Moslim oorlogsmisdadigers die binnenkort woonruimte in Scheveningen krijgt opgedrongen.
Bugojno exit!

Split
Met namen als Circle, Albatros en Gull wordt door IFOR iedere route door Bosnië uitstekend aangegeven. We rijden een tijdje `Albatros' op weg naar Split. Het landschap in Hercegovina verschilt sterk van dat in Centraal-Bosnië. Groene weiden afgewisseld met een heuvellandschap bezaaid met scherpe rotsblokken. Split doemt op aan de voet van de geel bebloemde Dalmatische kustbergen. Afzichtelijke flats omringen een prachtig centrum met monumentale bouwwerken uit de Romeinse tijd. Behalve een kort bezoek aan het benauwde en hete kantoortje van het Balkan Peace Team gunnen we ons een dagje rust aan de Adriatische kust alvorens huiswaarts te keren. Dave is vijftien maanden voor de Kroatische tak van het Balkan Peace Team, Otvorene Oci (Open Ogen) werkzaam geweest. Behoudens het aanwezig zijn bij en het rapporteren over huisuitzettingen en andersoortige mensenrechtenschendingen was zijn taak lokale mensenrechtenorganisaties te ondersteunen. Na ons vertrek blijft hij nog enige tijd achter om vrienden te bezoeken.

Knin
Op de terugtocht geven we een lift naar Tilburg aan de Amerikaan Derrick en de Schotse Lynn, twee leden van het Balkan Peace Team die zijn afgezwaaid na geruime tijd het kantoor in Zagreb gerund te hebben. We onderbreken in het bloedhete Knin. Dit provinciestadje was jarenlang de hoofdstad van de Krajina, het gebied in Kroatië dat onder Servische controle stond. Vorig jaar verdreef het Kroatische leger met een bliksemoperatie zowat de volledige Servische bevolking van tweehonderdduizend personen uit dit gebied. Gedurende de tocht door de Krajina zagen we naast opgeblazen huizen volop herstelwerkzaamheden. Gloednieuwe hoogspanningsmasten, blinkende dakpannen en vers geasfalteerd wegdek. De Kroaten laten er geen gras over groeien.
Knin is vanouds een cruciaal verkeersknooppunt van wegen en spoorlijnen en daarom van belang voor Kroatië. In deze omgeving zijn vijf jaar geleden de eerste schermutselingen begonnen tussen de Kroatische en Servische milities en was een broeinest van Servisch militant nationalisme. Het was Kroatië de een doorn in het oog dat ze geen controle had over deze strategische plek.
Het is curieus Knin binnen te rijden en een stad aan te treffen die oogt als ieder willekeurig suf Balkangat waar de bevolking al tientallen jaren een saai en bekrompen leven leidt. Dit zijn echter allemaal Kroaten terwijl negen maanden daarvoor de bevolking bijna honderd procent Servisch was. Deze Kroaten zijn op hun beurt weer verdreven uit Servische en Moslim delen van Bosnië zoals Banja Luka en Zenica. Om de beurt vertolken alle etnische groepen uitstekend de rol van zowel beul en slachtoffer.

DOS
We bezoeken de lokale mensenrechtenorganisatie DOS die zich 't vuur uit de sloffen loopt om de rechten van achtergebleven en druppelsgewijs terugkerende Serviërs te beschermen. Formeel juridisch heeft de Servische bevolking het recht terug te keren naar haar huizen. Zowel het internationaal recht als de Kroatische wetgeving bevestigen dit recht. De praktijk is weerbarstiger en niet zelden worden huizen nog opgeblazen en de terugkerende vluchtelingen geïntimideerd. Dave heeft tijdens zijn werk in dit gebied gerapporteerd over de vele moorden, gedurende vele maanden op bejaarde Serviërs die geen heil zagen in het ontvluchten van hun geboortegrond. Deze moorden vonden plaats met medeweten en oogluikend toezicht van de Kroatische autoriteiten. De Kroatische regering in Zagreb verzuimd nog immer de rechtshandhaving te herstellen. Deze afwezigheid van de elementaire beginselen van een democratische rechtsstaat liggen ten grondslag aan de weigering van de Raad van Europa om Kroatië in haar geledingen toe te laten. Ook het voortdurende knechten van de onafhankelijke media doet daar geen goed aan.
DOS krijgt enige financiële en materiële ondersteuning van de internationale hulpverleningsorganisatie OXFAM die overal in voormalig Joegoslavië actief is. Naast humanitaire hulp wordt door OXFAM veel aandacht besteed aan ondersteuning van lokale burgerinitiatieven op het gebied van mensenrechten en verzoening.
Terug in Nederland vraagt iedereen oprecht belangstellend hoe de reis verlopen is en wat we aantroffen in Bosnië. De rest van Nederland maakt zich zorgen over alledaagse beslommeringen; `Joegoslavië? Who gives a damn?' Europa 1996? M'n tranen zijn op maar ik koester, met vooropgezette naïviteit, het geloof in het andere Europa van de Ajla's, Alexandra's, Zeljko's, Nedim's, Kirsten's en Philip's.