VOORBEREIDING VOOR DOSTEKST

DE ARMOEDIGE LEVENSVISIE VAN HET RIJKE WESTEN
=============================================
Milieu- en Derde wereldproblemen:
=================================
het resultaat van geestelijke monocultuur
=========================================

VANDANA SHIVA, Catharina Halkes, Gerrit Huizer en Jan Paul
Smit (redactie).

ACHTERFLAP
"Diversiteit kenmerkt zowel de natuur als de sociale wereld.
De Westerse technologische maatschappij is zo ongelooflijk
arrogant dat ze de bioculturele diversiteit van het leven
ontkent en de verschillende culturen en ecosystemen
monoculturen van planten en mensen oplegt. Duizenden
vari%teiten van allerlei gewassen, gedurende duizenden jaren
ontwikkeld, zijn weggevaagd voor de wereldwijde aanplant van
Groen-Revolutie vari%teiten, die enorme hoeveelheden water en
chemicali%n vereisen. Duizenden plaatselijke culturen met hun
eigen betekenis en organisatievorm zijn weggevaagd toen het
virus van de monocultuur zich over de wereld verspreidde, het
afweersysteem van de verschillende culturen en soorten
vernietigde en economisch verval, ziekten, sociale
desintegratie en conflicten veroorzaakte."
Dit is de mening van de Indiase natuurwetenschapper en
milieuactiviste Vandana Shiva. Volgens haar is de wortel van
het kwaad de Westerse kijk op het leven. Het duidelijkst komt
dit volgens Shiva aan het licht bij de starre Westerse
wetenschap, die geen oog heeft voor de complexe samenhangen in
de natuur en de gedetailleerde kennis van inheemse volken. Een
wetenschap die geen verantwoording wenst te nemen voor de
dramatische gevolgen van haar benadering van de werkelijkheid.
De oplossing waar Shiva voor pleit is even eenvoudig als
radicaal en veelomvattend: Respecteer en vooral geniet van de
diversiteit van het leven van alle dag. En besef dat de
kwaliteit van ons leven en zelfs ons voortbestaan afhangt van
onze inzet deze diversiteit te beleven, te vieren maar ook te
verdedigen.

'De armoedige levensvisie van het rijke Westen' is een bundel
artikelen van en over Shiva. Centraal staan een drietal
maatschappijkritische artikelen van haar hand. Twee interviews
met haar geven een beeld van de grote wending in haar leven en
haar opvattingen over spiritualiteit.

Het boek probeert een brug te slaan tussen Oost en West,
tussen kritiek en alternatief, tussen theorie en praktijk en
tussen de spirituele en materi%le dimensie van het leven.
Verschillende Nederlandse schrijvers hebben een bijdrage
geleverd. Zo verzorgde de Nijmeegse hoogleraar
ontwikkelingsstudies Gerrit Huizer een artikel over Derde
Wereld-boeren die zich reeds decennia lang verzetten tegen
plantage-landbouw; en over de band met hun grond als de stille
kracht die hen de ongelijke strijd doet volhouden. 

De feministische theologe Catharina Halkes schildert het
'profiel van de spiritualiteit' van Shiva. Volgens haar ziet
Shiva niets in het Westerse feminisme, "dat al te vaak niets
meer is dan een onkritische strijd van vrouwen om dezelfde
rechten en posities te krijgen als mannen en hun leven te
imiteren. Zo blijven we gevangen binnen het systeem. (..) Het
feminisme zou zich moeten verdiepen en verbreden tot een
ecofeminisme, dat bezorgd is voor al wat groeit en leeft en
zich keert tegen elke vorm van suprematie en geweld."

Milieujournalist Jan Paul Smit beschrijft verschillende
levendige, kleinschalige initiatieven in Nederland en
Duitsland, die een antwoord geven op Westerse geestelijke
monocultuur.
Behalve theoretische artikelen bevat het boek ook een tweetal
artikelen die de ontwikkeling van de landbouw en de bosbouw in
India schetsen, een interview met twee vrouwen uit de Himalaya
die actief zijn in de Chipko-beweging en met een Brabantse
boer die vertelt over de schaalvergroting in de Nederlandse
landbouw.

Dit boek verscheen in 1997 bij uitgeverij Ten Have. Deze tekst
is enigszins aangepast.

BESTELLEN
Maak f 12,- over op giro 871 2032, ten name van Agri &
Cultuur, Amsterdam, onder vermelding van 'Shiva'.

INTERNETVERSIE
www.ddh.nl/duurzaam/landbouw

CONTACT
Agri & Cultuur, Olympiaweg 59", 1076 VP Amsterdam
jpsmit@xs4all.nl

=================
1. INLEIDING

De kritiek die Vandana Shiva heeft op onze westerse groei-
economie is niet mis. Onoplosbare milieuproblemen in Noord en
Zuid, groeiende armoede in de Derde Wereld en verarming van
het leven in al zijn facetten zijn volgens haar onlosmakelijk
verbonden met een alsmaar toenemende produktie en consumptie.
De wortel van het kwaad is de Westerse kijk op het leven,
waarin nauwelijks plaats is voor de uitbundige diversiteit van
de natuur en de sociale verbanden. Het duidelijkst komt dit
aan het licht bij de starre Westerse wetenschap, die geen oog
heeft voor de complexe samenhangen in de natuur en de
gedetailleerde kennis van de inheemse volken. Een wetenschap
die geen verantwoording wenst te nemen voor de dramatische
gevolgen van haar benadering van de werkelijkheid.
De oplossing waar Shiva voor pleit is even eenvoudig als
radicaal en veelomvattend. Respecteer en vooral geniet van de
diversiteit van het leven van alledag. En besef dat de
kwaliteit van ons leven en zelfs ons voortbestaan afhangt van
onze inzet deze diversiteit te beleven, te vieren maar ook te
verdedigen.

In dit boek staan een drietal artikelen van Shiva centraal,
waarin ze uitvoerig haar visie geeft op wat er in de wereld
gaande is en wat daarvan de dieper liggende oorzaken zijn. Een
tweetal artikelen beschrijven Shiva's kijk op de geschiedenis
van de landbouw en de bosbouw in India.
Om de Noord-Zuid discussie zo dicht mogelijk bij huis te
brengen, hebben we ervoor gekozen in dit boek artikelen van
Shiva af te wisselen met die van Nederlandse schrijvers. Van
Gerrit Huizer, hoogleraar ontwikkelingsstudies en directeur
van het Derde Wereld Centrum aan de Nijmeegse Universiteit, is
er een artikel over boerenverzet en spiritualiteit in de Derde
Wereld. Tine Halkes, emeritus hoogleraar Feminisme en
Christendom, beschrijft wat de spiritualiteit van Shiva voor
haar betekent. Ikzelf, milieuactivist en -journalist,
interviewde een Brabantse boer over de schaalvergroting in de
Nederlandse landbouw en schreef een artikel over wat wij hier
in het Westen zouden kunnen doen.
Het boek bevat ook een tweetal interviews met Shiva. Het
eerste is biografisch en vertelt het verhaal van de grote
verandering in haar leven. Het tweede vertelt wat
spiritualiteit voor Shiva inhoudt.

Niet alle artikelen zijn even makkelijk te lezen. Sommigen
zijn wat abstract en vergen wat meer doorzettingsvermogen van
de lezer. Andere zijn wat concreter en zodoende lichter
verteerbaar. We hebben in dit boek opzettelijk praktische en
theoretische artikelen bij elkaar gebracht, omdat ze elkaar
aanvullen en verduidelijken.

De vertaling van de artikelen van Shiva nam ik voor mijn
rekening. Sommige artikelen van Shiva heb ik wat ingekort om
overlappingen te voorkomen. Soms vertaalde ik wat vrij,
terwille van de leesbaarheid, waarbij ik zorgvuldig de
bedoeling van Shiva in het oog probeerde te houden.

Zoals altijd zou ook dit boek niet verschenen zijn zonder de
belangstelling en de steun van heel veel mensen. Vier daarvan
wil ik met name noemen, me realiserend dat ik daarmee anderen
onvermijdelijk tekort doe. Het zijn: Maria Mies, Geert
Ritsema, Gerrit Huizer en Tine Halkes. De gesprekken die ik
met hen had over de idee%n van Shiva, vormden een bron van
inspiratie voor me.

Jan Paul Smit.

=================
2

VANDANA SHIVA : VAN ATOOMGELEERDE TOT MILIEU-ACTIVISTE

Jan Paul Smit

Nooit zal Vandana Shiva de dag vergeten, dat ze als klein
meisje mee mocht op tijgerjacht en uit de boom viel. "Daar
stond ik toen, oog in oog met de tijger, de man-eater." De
stralende aanwezigheid van deze stevige Indiase veertiger laat
er geen twijfel over bestaan, dat de tijger niet toegehapt
heeft. "Mijn vader was bosbeheerder. De dorpelingen riepen hem
soms te hulp, als er een gevaarlijke tijger was."
Shiva groeide, bij wijze van spreken, op in het bos. "Als ik
terugdenk aan mijn jeugd, zie ik olifantenkuddes, tijgers,
beren, bergen en beken. Mijn favoriete vrijetijdsbesteding was
naar de wilde dieren kijken en ze tekenen. Prachtige
kunstwerken maakte ik."
Later ging ze studeren in de stad. In een vakantie wilde ze
nog eens gaan zwemmen in die schitterende bergrivier, die ze
zo goed kende uit haar vroege jeugd. Het lieflijke eikenbos,
waar hij doorheen stroomde, kon ze zich nog zo voor de geest
halen.
Het was een enorme schok voor haar tot de ontdekking te komen
dat het bos grotendeels gekapt was en dat de rivier
verschrompeld was tot een armzalig stroompje. "Plotseling, in
nog geen twintig jaar tijd, was de rijkste wereld, die ik me
maar kon voorstellen, veranderd in een kale, arme plek." 


Natuurkunde

Na de middelbare school ging Shiva studeren. Ze wilde
ontdekken hoe de natuur werkt. "Er was me verteld, dat ik dan
het beste natuurkunde kon gaan studeren, omdat dit de
allerfundamenteelste wetenschap is. Ik zou de geheimen van de
natuur gaan ontrafelen." Ze lacht om zoveel na<viteit.
"Met dit soort simplistische verhalen wordt
wetenschapsbeoefening verkocht. Maar natuurkunde vertelt je
n­et hoe de natuur werkt. Ze vertelt je hoe de theorie van de
elementaire deeltjes werkt, ze vertelt je hoe quantum-wiskunde
werkt. Maar de natuur is meer dan wiskunde. Toch moet ik
toegeven, dat ik genoot van de wiskunde, ik vond het
heerlijk."
De problemen kwamen, toen ze voor de Indiase Atoom Energie
Commissie werkte en van haar zuster, die arts is, hoorde van
de gevaren van kernenergie. Ze voelde zich bedrogen omdat deze
gevaren geheim gehouden werden. "Ik was vrij opgevoed en ik
vond deze geheimhouding echt in strijd met de geest van de
wetenschap." Daarom stapte ze over, eerst naar deeltjes- en
later naar quantumfysica. Maar opnieuw merkte ze dat
natuurkundigen niet verder wensen te kijken, dan hun neus lang
is.
"Ik kan heel goed snappen, waarom wetenschappers verslaafd
zijn aan hun wiskundige vergelijkingen en hun computers, want
ik was het zelf ook. Ik slaagde erin af te kicken door de
enorme ecologische uitdaging, waar ik mee in aanraking kwam.
Dat was de enige reden. Nu ontdekte ik een andere manier om de
natuur te leren kennen en na te denken over kwesties, waar ik
me altijd al over verbaasd had. Als dit niet zo opwindend was
geweest, zou ik nu misschien nog steeds natuurkunde doen." 


Chipko

Die keer dat het plan om te gaan zwemmen op zo'n grote
teleurstelling uitliep, was Vandana Shiva zo onthutst, dat ze
direct naar het dichtstbijzijnde dorp ging. Daar vroeg ze hoe
het kwam, dat de prachtige eikenbossen en bergstromen
verdwenen waren. De mensen vertelden haar, hoe slecht het
ging, omdat de bossen gekapt waren. Deze zijn onontbeerlijk
voor de landbouw en ze waren toch altijd gemeenschappelijk
bezit!
"Dankzij de Chipko-beweging zal het nu weer beter gaan",
vertelden de dorpsbewoners haar.
Chipko is een Hindi woord, dat betekent: 'omarm de bomen'. Al
eeuwen geleden gebruikte de bevolking dit geweldloze
actiemiddel om het kappen van bomen, het vernietigen van het
bos tegen te gaan. 
De basis voor de huidige Chipko-beweging is rond 1950 gelegd
door Sarala en Mira Behn, twee naaste medewerksters van
Gandhi. Zij trokken naar het Himalaya-gebied, bezochten
talloze dorpen en organiseerden vrouwen. "De invloed van deze
twee Europese leerlingen van Gandhi is enorm geweest. Zij
gaven de traditie door van strijd voor sociale
rechtvaardigheid en ecologische stabiliteit." 
De beide vrouwen leidden ook een nieuwe generatie
actievoerders op. Deze full-time activisten organiseerden in
de zestiger jaren met succes vrouwengroepen en ze richtten
kleine plaatselijke bedrijfjes op voor het verwerken van
bosprodukten. Ook voerden ze actie tegen het gebruik van
alcohol en protesteerden met veel succes tegen het vernietigen
van bossen.
Door de talloze acties was de overheid gedwongen haar bos-
politiek opnieuw onder de loep te nemen. In 1981 vaardigde de
toenmalige premier, mevrouw Indira Gandhi, een vijftien jaar
durend kapverbod uit voor Uttar Pradesh, een noordelijke
deelstaat van India.
Ondertussen breidt de invloed van Chipko zich verder uit. Zij
verzet zich nu ook tegen de kalksteenmijnen en dammen, die
enorme schade toebrengen aan het milieu en het bestaan van
miljoenen mensen bedreigen. Ook richt zij nieuwe groepen op in
andere delen van India.

Shiva: "Toen ik met de Chipko in aanraking kwam, werd ik als
het ware meegenomen door die stroom. Milieu-acties werden het
allerbelangrijkste in mijn leven. De contacten met de
dorpsvrouwen vond ik heerlijk. Er ging een hele nieuwe wereld
voor me open, want ik was nooit intiem bevriend geweest met
dorpsbewoners. Ik was de dochter van de bosbeheerder en dan
ging je niet naar het dorp."
"Toch waren we niet elitair opgevoed. Integendeel, als mijn
ouders ons iets bijgebracht hebben, is het wel een gevoel van
mededogen, van medemenselijkheid. Zij hielden ons voor dat
alle mensen gelijk zijn. En dat wij bevoorrecht waren, maar
dat we daarom nog niet het recht hadden arrogant te zijn.
Zodoende had ik geen vooroordelen te overwinnen, toen ik in de
gelegenheid kwam met de Chipko-vrouwen kennis te maken."
"Ik vond het zalig. Ik ben verslaafd aan het contact met het
Indiase platteland. Van Delhi knap ik af. Van Delhi raak ik
helemaal uitgeput. Spiritueel, intellectueel en politiek
uitgeput. De Indiase plattelandsbevolking, daar knap ik van
op."


Wetenschap

Maar het intensieve contact met de dorpsbewoners had voor
Vandana Shiva nog een verrassing in petto. Shiva zag nu met
eigen ogen wat een enorme kennis de bergbewoners hebben van de
complexe samenhangen in de natuur.
Dat is eigenlijk niet zo verbazingwekkend. Voor hen is het bos
al eeuwenlang onmisbaar als leverancier van compost voor de
akkers, voer voor de dieren, middelen tegen planteziekten,
medicijnen, brandhout, klein timmerhout en grassen. Het bos
levert ook noten, vruchten en allerlei 'groenten', die een
prima aanvulling zijn op de gewassen, die op de akkers geteeld
worden. Op de bossen kunnen de dorpelingen terugvallen om te
overleven, als de oogst schraal is. Tenslotte zijn de bossen
onontbeerlijk om het water van de moesson-regens te absorberen
en vervolgens langzaam af te geven aan rivieren en bronnen.
Uitgebreide kennis van het bosleven is voor de bergbewoners
een voorwaarde om te kunnen overleven. Zij is namelijk
onmisbaar om de opbrengst van het bos te stimuleren, zonder
schade toe te brengen.

Shiva begon zich af te vragen waarom de wetenschap met de
grote W de plaatselijke kennis over het hoofd ziet, of afdoet
als primitief. Tot haar verrassing komt ze dan tot de
conclusie dat de Wetenschap, die doorgaat voor universeel en
objectief, in feite een heel plaatselijk en gekleurd
kennissysteem is. Shiva ziet nu dat de offici%le wetenschap
geconstrueerd is vanuit een typisch mannelijke
benaderingswijze en geworteld is in de opkomst van het
Europese kapitalisme van de 17e eeuw.
Overheersing van de natuur door het verbreken van levende
samenhangen, kenmerkt de Westerse wetenschap. Dit provinciale
denksysteem is in het tijdperk van het kolonialisme en de
ontwikkelingshulp opgedrongen aan de rest van de wereld. "Het
moderne kennissysteem, ontstaan vanuit een cultuur van
overheersing en kolonialisme, koloniseert zelf, het kijkt neer
op andere denksystemen. Negentig procent van de offici%le
kennisproduktie kan gestopt worden zonder enig nadeel voor de
mensheid. Integendeel, een belangrijk deel van deze kennis
vormt een bron van gevaar en bedreigt het menselijk leven.
Denk aan Bhopal, Tsjernobyl en Sandoz."


Het spirituele

Voor Shiva hebben de complexe samenhangen in de natuur, maar
ook in de maatschappij, een wezenlijke eigen waarde. Een bos
is meer dan een verzameling bomen, struiken en dieren; een
samenleving is meer dan wat vrouwen, mannen en kinderen. 
"Die innerlijke waarde wordt in verschillende culturen heel
verschillend benoemd. Het respect voor de waarde van het
geheel, dat is, zoals ik dat voel, het spirituele in vele
tradities. In mijn ogen is het terugvinden, het erkennen van
de complexiteit van het leven en de waarde van het geheel een
absolute noodzaak in onze tijd."
"Dat wil niet zeggen dat ik me terugtrek om te mediteren. Niks
daarvan. Ieder moment van de dag gebruik ik als oefening door
erbij stil te staan, dat in iedere plant, die ik zie, in
iedere mens, met wie ik omga, die waarde van het geheel
aanwezig is en dat ik die moet respecteren."
"Alle godsdiensten en culturen in Zuid-Azi% zijn geworteld in
het oerwoud. Niet uit angst of onwetendheid, maar vanuit
ecologisch inzicht. Als mensen zeggen: "Deze boom of rivier is
heilig", dan betekent het, dat ze die boom of rivier willen
behouden. Ik denk dat het noodzakelijk is dat te respecteren."

Het Westen
Vandana Shiva heeft een duidelijke mening over wat wij hier in
het Westen kunnen doen. Wij zouden in de eerste plaats de
kennis van de Derde Wereldvolken moeten respecteren. 
Dat heeft praktische gevolgen. "Neem bijvoorbeeld de landbouw-
industrie. Zaadbedrijven verkopen speciale rijst- of
tarwerassen aan Derde Wereldboeren. Deze landbouwers moeten
dan royalty's betalen, omdat de zaadbedrijven patent hebben op
'hun' rassen. Deze zijn namelijk speciaal gekruist, of er zijn
biotechnologische ingrepen op toegepast. Maar waar halen de
zaadbedrijven hun 'ruwe materiaal' vandaan? Heel vaak uit het
Zuiden, waar vele volken millennia lang vele duizenden
variteiten gekweekt hebben van allerlei voedselgewassen."
Als de Amerikaanse patent-wetgeving over de hele wereld
toegepast zou worden, zou het bedrijfsleven van de USA
jaarlijks zeven miljard dollar aan royalty's kunnen gaan
claimen bij de boeren uit het Zuiden voor planterassen die de
boeren nu al gebruiken.
Ook de geneesmiddelen-industrie profiteert van het werk van
inheemse volken, die duizenden jaren lang de bossen beheerd
hebben. Planten uit deze bossen vormen de basis voor allerlei
geneesmiddelen. Zo wordt er in de USA alleen al jaarlijks voor
260 miljoen dollar aan geneesmiddelen verkocht, die gebaseerd
zijn op de Indiase plant 'Rauwolfa serpentina'. 
"Het is belangrijk, dat je je ervan bewust bent, dat inheemse
volken en stammen bepaalde kennis bezitten. En dat de
farmaceutische bedrijven net doen, alsof ze de geneesmiddelen,
die ze op de markt brengen, zelf bedacht hebben. Maar dat ze
in feite hun kennis van de inheemse volken hebben."
"Zoek eens uit, hoe jullie farmaceutische bedrijven werken, of
jullie zaadfirma's. En trek er conclusies uit! Als je echt
eerlijk wil zijn tegenover de inheemse volken, start dan een
boycot van geneesmiddelen, die gemaakt zijn met behulp van
kennis, die geroofd is uit de Derde Wereld."


KADER
Vandana Shiva werd in 1952 geboren in Dehra Dun, 200 km ten
noordoosten van Delhi, in de lage Himalaya's. Haar vader was
bosbeheerder. Vandana studeerde atoomfysica en promoveerde in
de quantumtheorie aan een Canadese universiteit.
In haar studietijd kwam ze in contact met de Chipko-beweging,
een verzetsbeweging van dorpelingen in de bergachtige gebieden
van Noord-India tegen de afbraak van de bossen. In deze
beweging spelen vrouwen een vooraanstaande rol. Meer dan
mannen zijn zij er zich van bewust hoe belangrijk het bos is
voor de waterhuishouding en de landbouw.

Nadat Shiva enige jaren in India aan de universiteit gewerkt
had, zette ze in 1982 een punt achter haar offici%le carriSre.
Ze is dan zover, dat ze in haar geboortestad Dehra Dun een
eigen instituut kan oprichten, volledig los van de overheid.
Daar doet ze onderzoek ten dienste van plaatselijke
milieubewegingen.
Vier weken per jaar geeft ze als hoogleraar les aan de
universiteit van Oslo; twee weken per jaar aan een alternatief
milieu-instituut in Engeland. 

Tal van boeken heeft Shiva geschreven over milieu-problemen in
de Derde Wereld en hun oorzaken. Haar bekendste werk is
ongetwijfeld 'Staying Alive : Women, Ecology and Development',
uit 1988. De Engelse pers reageerde enthousiast. Zo sprak The
Observer van "a big personality" en schreef The Guardian:
"Vandana Shiva is one of the world's most prominent radical
scientists."
In 1993 verscheen 'Monocultures of the Mind', over
biodiversiteit en biotechnologie en 'Ecofeminism', dat ze
samen met de Duitse sociologe Maria Mies schreef.
In datzelfde jaar ontving Shiva de Right Livelihood Award, de
'alternatieve Nobelprijs'. De jury was van mening dat zij "als
een van de eersten helder aangetoond had hoe nadelig
gebruikelijke ontwikkelingsprojecten zijn voor de plaatselijke
bevolking en het milieu."

EINDE KADER

Verantwoording
Dit interview verscheen in Trouw van 4 december 1993.

=====================
3.


'WIL JE MEER, NEEM DAN MINDER'

Interview met Vandana Shiva over spiritualiteit

Gie Goris

"Ik ben opgeleid als fysicus. Voor mij bestond de wereld uit
atomen, moleculen en elektronen", zegt Vandana Shiva. Zij is
een veelzijdig iemand, maar vooral een gedreven
vertegenwoordigster van het leven in zijn meest volle
betekenis. "Door me in te zetten voor de milieubeweging
ontmoette ik gemeenschappen, die de wereld zagen als ''n
geheel door energie geladen, door krachten bevolkt. In de
bomen, in de rivieren, in het gras, in de velden ervoeren zij
bovenmenselijke krachten, die ze Shakti noemen of Prakriti: de
godinnen van de schepping. Ik ging er mezelf heel klein door
voelen, omdat ik me moest meten met die levende kracht in de
natuur.
Ik voel me vaak bewogen door een kracht die groter is dan
mezelf en die toch in mij woont. Deze kracht hangt niet af van
structuren of organisaties, het is een onafhankelijke kracht.
D t is de kracht van Prakriti.


Grenzen aan de gulzigheid

Er zijn twee zaken waarvan we dachten dat ze overbodig waren,
maar waarvan we nu moeten toegeven dat ze van levensbelang
zijn. Allereerst moeten we opnieuw het heilige erkennen, wat
fundamenteel neerkomt op het erkennen van grenzen. Heilig
betekent: overschrijd deze grenzen niet. Het heilige woud is
het woud dat zegt: 'Kap mijn bomen niet'. De heilige vijver
die zegt: 'Vervuil mijn water niet.' Het heilige zaad dat
zegt: 'Zet geen prijs op mij, ik ben een geschenk.' Grenzen
stellen aan de menselijke gulzigheid is zonder twijfel een
deel van de spiritualiteit die we nodig hebben. We moeten
opnieuw leren neen te zeggen.
De tweede behoefte aan herbronning betreft het verwerpen van
de scheiding tussen lichaam en geest. Die scheiding heeft
immers geleid tot het splitsen van geest en verstand, waarna
de geest verdween. En met geest bedoel ik het appSl binnen in
ons waardoor we de energie krijgen om ons in te zetten. Ik ga
ervan uit dat de mens verbonden moet zijn met het essenti%le
in zichzelf. Om tot seksuele activiteit te komen, om het
dagelijkse werk van samenleven met anderen aan te kunnen, heb
je meer nodig dan louter lichamen. Dat beetje extra kunnen we
verschillende namen geven, maar laten wij het spiritualiteit
noemen. Het stelt ons in staat mee te voelen met de anderen.
Het stelt ons in staat gezond te blijven midden in de meest
waanzinnige omgeving. Het welt op uit een diepe bron, het
vernieuwt onze energie. Zonder deze geest is menselijk
overleven onmogelijk. Zonder spiritualiteit worden we
destructief, voor onszelf en voor anderen.


Taboes en vieren

Spiritualiteit betekent de noodzaak van taboes erkennen. Het
is het verhaal van Adam en Eva die de vrucht van de boom der
kennis niet mochten plukken. Het boek Genesis beschrijft er de
negatieve kant van. Positief komt het neer op een houding van:
wil je meer, neem dan minder. Voor zo'n houding heb je geest
nodig. En die komt alleen voort uit een dieper begrip van wie
je bent en wat het leven voor jou betekent. Dat betekent dus
ook het vieren van de overvloed die aanwezig is. Begrenzing en
feestelijke beleving, dat zou een goede formulering zijn van
wat ik bedoel met spiritualiteit.
Ik geloof dat er nog nooit zo'n grote nood aan spiritualiteit
bestaan heeft als vandaag. Ik maak ook momenten mee waarop
geen enkel systeem mij steunt om verder te gaan. Wanneer
alleen een innerlijke dynamiek me behoedt voor ineenstorting,
besef ik wat me in leven houdt. Dat zijn momenten waarop
Shakti tastbaar wordt. Geld drijft me niet, macht drijft me
niet, ik word gedreven door een innerlijk gevoel van vieren,
door dat eindeloze proces van verjonging dat we niet onder
controle hebben. We kunnen het enkel toelaten, onszelf erdoor
laten meenemen en ervan genieten.
Ik denk dat spiritualiteit uiteindelijk betekent dat ieder
mens een identiteit krijgt die verder gaat dan wat de wereld
hem vandaag biedt. Mensen mogen vandaag slechts individuele
atomen zijn die voortdurend tegen elkaar aanbotsen. Dat is
onaanvaardbaar. De voortschrijdende individualisering is
destructief voor individu en maatschappij. Tegelijk moet ik
zeggen dat totale individualisering nooit slaagt, aangezien
elk individu een collectief geheugen meedraagt. Juist door te
ontkennen dat zo'n collectief geheugen overleeft, ontstaat de
grofste misgroei.


Mensen en bomen: ''n front

Soms stelt men het ook voor, alsof we moeten kiezen tussen
mensen of bomen. Dat soort keuze bestaat niet. Niemand kan
zich bezighouden alleen met het gevecht voor het behoud van
bomen. Het gaat steeds om de vraag wie waarvoor en hoe bomen
zal gebruiken. Voeg daarbij nog: hoelang kan men bomen
gebruiken, en het plaatje is compleet. Natuurlijk is een plank
die gezaagd wordt op een lokaal beheerde zagerij net zo goed
een boom geweest als ''n die van een industrieel concern komt.
Een zagerij lust altijd meer bomen en daarom is het een
verkeerd economisch project op plaatsen waar het woud al is
uitgedund. Maar het is onzinnig te zeggen dat mensen geen
brandhout mogen verzamelen in het woud of dat ze geen landbouw
mogen bedrijven met groenbemesting. Ons ecologisch denken
vertrekt vanuit het belang van mensen en beschermt daarom
bomen, niet andersom. De oplossingen voor de problemen van
mensen en die voor de bedreiging van de natuur lopen samen.
Het komt steeds neer op het basisprincipe: laat niet toe dat
niet-lokale belangen lokale grondstoffen of hulpbronnen in
handen krijgen. Want voor buitenstaanders is een boom, een
vallei of een rivier niet meer dan een bron van winst. Van de
overvloedige rijkdom die de natuur biedt, gebruiken
buitenstaanders slechts ''n aspect: bomen worden gereduceerd
tot pulp, valleien tot groene glooiingen voor golfterreinen,
rivieren tot transportwegen. Het holisme van de ecologische
strijd is juist gelegen in de erkenning van de veelheid en de
veelzijdigheid die de natuur kenmerkt en de erkenning dat elk
aspect nuttig is. We vechten ook vanuit het geloof dat mens en
natuur niet tegengesteld zijn. En vooral: we zien de natuur
als het fundament van elke produktiviteit.


Vrouwen baren leven, mannen niet

Evenwicht en samenspel zijn ook van doorslaggevend belang voor
de manier waarop mensen leven. Het mannelijke 'n het
vrouwelijke samen kunnen een geweldige kracht voortbrengen.
Apart kunnen ze elk enorm destructief zijn. Het is het
verschil tussen kracht in zijn scheppende vorm en kracht in
zijn vernietigende vorm. In zijn creatieve vorm komt kracht
voort uit evenwicht en uit beheersing. Waar geen beheersing
bestaat, groeit vernietiging.
De zorg voor het leven is binnen de patriarchale cultuur
overgelaten aan vrouwen. Mannen hebben zich daaraan
onttrokken. Daarom weten vrouwen zo trefzeker wanneer het
overlevingssysteem bedreigd wordt. Het is altijd hun domein
geweest. En dat is niet op de eerste plaats biologisch
bepaald, het zijn niet de vrouwelijke genen die zeggen dat zij
voor de natuur of voor de kinderen moeten zorgen en mannen
niet. Als mannen op dezelfde manier verantwoordelijk waren
voor het leven, dan zouden ze ook gelijkwaardig reageren als
dat leven bedreigd wordt. Dat zie ik bij de inheemse volkeren.
Mannen en vrouwen delen daar de zorg voor het leven.
Ik probeer wel om mannen te veranderen. Maar ik merk dat
mannen daardoor onzeker worden. En mannelijke onzekerheid is
vreselijk destructief. Een vrouw die onzeker is, krimpt. Een
onzekere man valt aan.


Scheiden doet lijden

De meest vernietigende ziekte van onze tijd is separatisme:
scheiden en onderscheiden. De positieve wetenschap deed met
het scheidingsprincipe zijn voordeel. Sinds Descartes willen
filosofen alles (onder)scheiden. Ook politici geloven dat het
scheiden van mensen een oplossing is. Voor mij is separatisme
een probleem, geen overwinning. Kijk naar Joegoslavi%, naar
Punjab of Kashmir.
Overal zien we de vernietigende kracht van de scheiding aan
het werk. Toch geef ik niet op. Elke kleine overwinning op de
vernietiging vier ik. Ik heb geleerd dat het niet waar is dat
de mens alles onder controle heeft. Dat is goed nieuws, omdat
de gecontroleerde wereld van kwaad naar erger voert, terwijl
de ongecontroleerde wereld groeit en bloeit. Alle pogingen om
de wereld mechanisch te maken, falen. Gelukkig."

Verantwoording
Dit interview van Gie Goris met Vandana Shiva verscheen
september 1993 in BijEEN.

============================
4

DE VERARMING VAN HET MILIEU: VROUWEN EN KINDEREN
ACHTERAANSLUITEN

Ruth Sidel begint haar boek 'Women and Children Last'1 met het
verhaal van de ondergang van de onvergankelijke Titanic.
Vrouwen en kinderen werden als eersten gered in die vreselijke
nacht - tenminste, in de eerste en tweede klas. Maar het
merendeel van de vrouwen en kinderen overleefden de ramp niet
- zij zaten in de derde klas.
De wereldeconomie lijkt tegenwoordig in vele opzichten op de
Titanic: veel glitter en overvloed en schijnbaar
onvergankelijk. Maar, zoals Ruth Sidel opmerkt, ondanks onze
terrasjes, sauna's en luxe boetieks, komen ook wij
reddingsboten tekort wanneer er een ramp plaatsvindt. Net als
de Titanic heeft de wereldeconomie teveel gesloten luiken,
afzonderlijke dekken en beleid om vrouwen en kinderen voor te
laten gaan - niet om gered te worden, maar om in de afgrond
van de armoede te storten. 


Achteruitgang van het milieu en toenemende armoede

'Ontwikkelingshulp' is bedacht om welvaart en overvloed te
brengen aan alle mensen in de Derde Wereld. Voor sommige
streken en sommige mensen is de belofte inderdaad ingelost,
maar meestal is het milieu er door de ontwikkelingshulp op
achteruit gegaan en nam de armoede toe. Waar ging het
ontwikkelingsmodel de mist in?
Om te beginnen richtte het zich uitsluitend op het soort
vooruitgang zoals we die aantreffen bij Westerse industrie-
economie%n, ervan uitgaande dat vooruitgang in Westerse stijl
voor iedereen mogelijk was. Ontwikkeling, waarmee
oorspronkelijk een hoger welzijnsniveau voor allen werd
bedoeld, werd nu gelijk gesteld aan verwesterlijking van de
economie - van de menselijke behoeften, produktiviteit en
groei. De idee%n over dit type economische ontwikkeling en dit
bepaalde gebruik van natuurlijke hulpbronnen zijn ontstaan in
de specifieke context van industrialisatie en kapitalistische
groei in het centrum van de koloniale wereld. Maar zij zijn
verheven tot universele waarheden, die succesvol toegepast
zouden kunnen worden in de volledig andere context van de
bevrediging van basisbehoeften van de bevolking van de
voormalige koloni%n - sinds kort de onafhankelijke Derde
Wereldlanden. Echter, zoals Rosa Luxemburg benadrukt2, de
vroege industri%le ontwikkeling in West-Europa maakte een
permanente bezetting van de koloni%n en een vernietiging van
de plaatselijke 'natuur-economie' door de grootmachten
noodzakelijk. Volgens Luxemburg is kolonialisme een blijvende
en noodzakelijke voorwaarde voor kapitalistische groei. Zonder
kolonies zou de kapitaalsaccumulatie knarsend vastlopen.
'Ontwikkeling' gericht op kapitaalsaccumulatie en bevordering
van de markteconomie, voor het scheppen van winst, importeert
niet alleen een speciale soort economie maar schept ook
armoede en ontbering. Het nabootsen van de Westerse
economische ontwikkeling, gebaseerd op versterking van de
markteconomie en commerci%le exploitatie van hulpbronnen in de
zojuist onafhankelijk geworden landen, schiep interne kolonies
en liet de koloniale verhoudingen voortbestaan.
Ontwikkelingshulp zette het kolonialisme voort. Zo breidde de
invloed van het moderne, Westerse model voor welvaartsgroei
zich uit, waarin mannen de boventoon voeren.
Verder richtte de economische ontwikkeling zich uitsluitend op
financi%le indicatoren als het Bruto Nationaal Produkt (BNP).
Deze indicatoren kunnen de milieuvernietiging en de toenemende
armoede ten gevolge van de ontwikkeling niet laten zien. Het
meten van economische groei met het BNP brengt het probleem
met zich mee dat sommige kosten onder 'inkomsten' geboekt
worden (bijvoorbeeld kosten voor het terugdringen van
milieuvervuiling), en andere kosten gedeeltelijk over het
hoofd gezien worden. Bij de berekening van het BNP draagt het
kappen van een natuurbos bij aan de economische groei, terwijl
het toch ecosystemen zo verarmt dat deze niet langer in staat
zijn biomassa of water te produceren, waardoor bos- en
boerengemeenschappen op hun beurt verarmen.
Bovendien kunnen indicatoren als het BNP alleen de
activiteiten van de markteconomie noteren, maar ze houden er
geen rekening mee of deze activiteiten produktief,
onproduktief of destructief zijn.
Bij de markteconomie worden natuurlijke hulpbronnen benut om
zoveel mogelijk winst te maken en het kapitaal zo snel
mogelijk te laten groeien. De behoeftebevrediging van natuur
en mens wordt geregeld via het marktmechanisme. Alleen de
mensen die in de markteconomie meetellen kunnen gebruik maken
van de natuurlijke hulpbronnen. De ontwikkelings-ideologie
verlangt dat alle natuurlijke hulpbronnen op de markt
verhandeld worden om daarmee vervolgens goederen te produceren
voor de verkoop. Vaak maakt de natuur deze hulpbronnen al
gebruik om vernieuwbare natuurlijke hulpbronnen te produceren,
of benutten vrouwen ze voor het levensonderhoud. Wanneer deze
natuurlijke hulpbronnen dan opgenomen worden in de
markteconomie, veroorzaakt dat ecologische instabiliteit en
nieuwe vormen van armoede voor iedereen, speciaal voor vrouwen
en kinderen. 
Ten slotte beschouwt het conventionele ontwikkelingsmodel puur
het ontbreken van Westerse consumptiepatronen als armoede. Het
kijkt uitsluitend naar geld-inkomsten en is zodoende niet in
staat zelfvoorzienings-economie%n te begrijpen. Ook kan het de
gevolgen van de vernietiging van de zelfvoorzienings-economie
door de economische ontwikkeling en de armoede die dit
veroorzaakt niet bevatten. In het boek 'Armoede: de rijkdom
van het volk'3 maakt de Afrikaanse schrijver een onderscheid
tussen twee vormen van armoede: soms is er sprake van een
zelfvoorzieningseconomie en soms van werkelijke tekorten. Dat
is een waardevol onderscheid. Als een bepaalde cultuur
armoedig gevonden wordt, hoeft dat niet te betekenen dat er
echte materi%le armoede heerst. In een zelfvoorzienings-
economie, die voorziet in de basisbehoeften zijn de mensen
niet arm, in de zin dat ze iets tekort komen. Toch verklaart
de ideologie van de economische ontwikkeling dat er armoede
heerst, omdat deze zelfvoorzienings-economie%n niet op grote
schaal deelnemen aan de markteconomie. Mensen gaan voor arm
door als ze liever gierst eten (verbouwd door vrouwen) in
plaats van commercieel geproduceerd en gedistribueerd kant-en-
klaar voedsel, zoals de wereld-agrobedrijven die verkopen. Ze
zijn zogenaamd arm als ze in zelfgebouwde huizen wonen,
gemaakt van natuurlijke materialen als bamboe en leem in
plaats van beton. Ze worden beschouwd als arm wanneer ze
liever zelfgemaakte kleren dragen van natuurlijke vezels dan
van kunststof. Zelfvoorziening, die bekeken vanuit een
bepaalde culturele achtergrond door gaat voor armoede,
betekent niet noodzakelijkerwijs dat het leven op een laag
materieel peil staat. Integendeel, gierst is qua
voedingswaarde superieur aan kant-en-klaar voedsel, huizen
gebouwd met de lokale materialen zijn beter aangepast aan het
klimaat en het milieu ter plekke dan beton, natuurlijke vezels
zijn te verkiezen boven synthetische - en vaak nog voordeliger
ook. Het cultureel bepaalde idee dat voorzichtig,
zelfvoorzienend leven armoedig is, levert de kreet op dat
economische ontwikkeling armoede bestrijdt. Economische
'ontwikkeling' vernietigt door het culturele vooroordeel, wat
erin opgesloten ligt, een volledige en duurzame levenswijze en
brengt er werkelijke materi%le armoede en ellende voor in de
plaats door de natuurlijke hulpbronnen, die onmisbaar zijn
voor het voortbestaan van de plaatselijke bevolking, te
benutten voor het produceren van produkten voor de markt. De
produktie van handelsgewassen en kant-en-klare
voedingsmiddelen beroven steeds meer mensen van hun
voedselgewassen, doordat ze land en water onttrekken aan de
zelfvoorzienings-landbouw.
Er zijn steeds minder hulpbronnen beschikbaar voor de
overlevings-economie omdat de markteconomie, die beheerst
wordt door de wereldmachten, steeds meer hulpbronnen opeist.
Economische activiteiten die het milieu beschadigen pakken
voor verschillende bevolkingsgroepen anders uit. Ten eerste is
dit een gevolg van machtsverschillen en politieke en
economische privileges. Ten tweede van de overheidspolitiek
die toestemming geeft tot het winnen van grondstoffen en tot
andere economische activiteiten, die een groot beslag op de
hulpbronnen leggen, ten koste van de vaak arme bevolking, die
van deze bronnen afhankelijk zijn voor hun voortbestaan. Bij
de exploitatie van deze grondstoffenvoorraden wordt
uitsluitend gekeken naar de markt, zonder ook maar enige
consideratie te hebben met de bevolking of het milieu. De
kosten die de vernietiging van de natuurlijke hulpbronnen met
zich meebrengen worden niet doorberekend in de prijs en ook
niet op een eerlijke manier verdeeld over de verschillende
bevolkingsgroepen. Deze 'externe' kosten worden hoofdzakelijk
gedragen door vrouwen en anderen die de koopkracht ontberen om
hun wensen kenbaar te kunnen maken aan het moderne produktie-
systeem van goederen en diensten, en die voor de bevrediging
van hun materi%le basisbehoeften direct op de natuur
aangewezen zijn.
De paradox en de crisis van de economische ontwikkeling komt
voort uit de misvatting dat, wat mensen vanuit hun eigen
culturele achtergrond armoedig eruit vinden zien, ook
werkelijk materi%le armoede ­s; en vanuit het onjuiste idee
dat groei van de goederenproduktie zorgt voor een betere
bevrediging van de basisbehoeften. Ondertussen is de
economische ontwikkeling er wel de oorzaak van dat er veel
minder water beschikbaar is en dat de vruchtbaarheid van de
grond en de genetische rijkdom aanzienlijk achteruitgegaan is.
Door de schaarste aan deze natuurlijke hulpbronnen verarmen
vrouwen en alle volken in de marge op ongekende schaal, omdat
deze hulpbronnen de basis vormen van de economie van de natuur
en vooral van de overlevings-economie van vrouwen. De
oorsprong van deze verarming is de markteconomie, die deze
hulpbronnen opgeslorpt heeft voor de goederenproduktie.


Verarming van vrouwen, kinderen en het milieu

De plannen rond het 'decennium voor de vrouw' van de VN waren
gebaseerd op de aanname, dat de economische positie van de
vrouw automatisch zou verbeteren, wanneer de economische
ontwikkeling zich verder uit zou breiden. Aan het einde van
het decennium werd duidelijk dat de economische ontwikkeling
zelf het probleem is. De toenemende onderontwikkeling van
vrouwen is niet te wijten aan onvoldoende of onjuiste
'participatie' aan de economische 'ontwikkeling', maar aan de
oneerlijke participatie, waarbij vrouwen wel de lasten moeten
dragen, maar niet delen in de opbrengsten. Door de economische
ontwikkeling en onteigening van de gemeenschappelijke gronden
takelt het milieu nog sneller af dan in de koloniale tijd. De
politieke controle van de bevolking over de natuur, de basis
van de zelfvoorzienings-economie, gaat nog verder verloren.
Economische groei is kolonialisme in een nieuw jasje, dat de
toegang tot de natuurlijke hulpbronnen beperkt voor juist
degenen die er het meest behoefte aan hebben. Het zijn nu niet
de oude koloniale machten, maar de nieuwe nationale elites die
het basisplan opstellen voor de exploitatie van de
gemeenschaps-gronden voor het 'landsbelang' en voor de groei
van het BNP. Met behulp van krachtige, moderne technieken
worden de natuurlijke hulpbronnen steeds sneller in bezit
genomen en des te eerder vernietigd.
Ester Boserup4 heeft de toenemende verarming tijdens het
kolonialisme beschreven. Heersers die al eeuwenlang hun eigen
vrouwen onderworpen hadden en gereduceerd tot ongeschoolde,
hersenloze aanhangsels, discrimineerden vrouwen uit de
kolonies bij het toewijzen van land, betaald werk en
technische hulpmiddelen. De economie en de politiek van de
koloniale onderontwikkeling zijn duidelijk uitingen van
moderne opvattingen uit het Westen, waar mannen een streepje
voor hebben. Terwijl talloze mannen en vrouwen hierdoor
verarmden, bleken vooral vrouwen de grote verliezers te zijn.
Zo trof het onteigenen van land uit winstbejag vrouwen
ernstiger, omdat het hun traditionele rechten van het bewerken
van het land aantastte.

We kunnen drie verschillende economie%n, grote 'huishoudens',
onderscheiden in de Derde Wereld. De economie van de natuur -
het regeneratie-vermogen van onze natuurlijke omgeving -, de
zelfvoorzieningseconomie van de bevolking - waarbij vrouwen de
samenleving draaiend houden met 'onzichtbaar' en onbetaald
werk, wat zogenaamd geen werk is - en de markteconomie. De
economie van de natuur en de zelfvoorzieningseconomie van de
bevolking worden systematisch vernietigd om de markteconomie
te laten groeien.

De kapitaalstroom tussen Noord naar Zuid is van richting
veranderd. Tien jaar geleden stroomde netto veertig miljard
dollar van het noordelijk halfrond naar de landen in het
Zuiden. Tegenwoordig maakt het Zuiden jaarlijks netto 20
miljard dollar over naar het Noorden als we kijken naar
leningen, hulp, aflossing en rente. Omdat de grondstofprijzen
veel te laag zijn, bedraagt de feitelijke geldstroom van de
arme naar de rijke landen jaarlijks zestig miljard dollar.
Deze economische aderlating versnelt de verarming van vrouwen,
kinderen en milieu drastisch.
Volgens schattingen van de UNICEF5 stierven in 1988 een half
miljoen kinderen direct aan de effecten van de structurele
aanpassingsprogramma's, die de economische groei van het
Noorden bevorderen en het gevolg zijn van de schuldenlast. Het
is absoluut nodig armoede opnieuw te defini%ren met het oog op
de steeds grotere schaal waarop vrouwen en het milieu
getroffen worden.
Armoede beperkt zich niet tot de zogenaamde arme landen; zij
komt ook voor in het rijkste land van de wereld: de USA.
Tegenwoordig bestaat het overgrote gedeelte van de armen in
dit land uit vrouwen en kinderen. Volgens het Census Bureau
(Bureau van de Statistiek) leefde in 1984 14,4 procent van
alle Amerikanen (33,7 miljoen mensen) beneden de armoedegrens.
Van 1980 tot 1984 nam het aantal armen met 4,5 miljoen toe.
Van gezinnen van alleenstaande moeders leefden 34,5 procent in
armoede - dat is vijf keer zo veel als bij gezinnen met twee
ouders. Van eenoudergezinnen met een blanke moeder aan het
hoofd was 27,1 procent arm; bij gezinnen van zwarte
alleenstaande moeders was dat 51,7 procent; en bij latino
moeders 53,4. De verschillen in armoede-percentages onder
kinderen is nog schokkender: in 1984 leefde 24 procent van de
kinderen onder de zes jaar in armoede; in eenoudergezinnen met
een vrouw aan het hoofd was dit 53,9 procent. Van de zwarte
kinderen zat 46,3 procent onder de armoedegrens; onder
eenoudergezinnen met een vrouw aan het hoofd was dat 66,6
procent. Onder latino kinderen was 39 procent arm, bij
eenoudergezinnen met een vrouw aan het hoofd 70,5 procent.6
Theresa Funiciello, een organisator van acties tegen armoede
schrijft dat "Hoe je het ook bekijkt, armoede is doodsoorzaak
nummer ''n voor kinderen in de VS." (Waring, 1988)
In New York City leeft 40 procent van de kinderen (700.000) in
gezinnen die volgens de overheid armoede lijden, 7.000
kinderen worden jaarlijks geboren met een drugsverslaving en
12.000 worden aan pleeggezinnen toegewezen vanwege misbruik of
verwaarlozing. (Waring, 1988)
Bovenaan in de Verklaring van de Rechten van het Kind wordt
het recht op leven genoemd. Bij het ontwikkelen van een
armoede-definitie zouden we uit moeten gaan van situaties die
een inbreuk maken op dit recht. De basis van deze definitie
zou moeten zijn: het niet verschaffen van voedsel, water en
onderdak zodanig en zoveel als nodig is voor een gezond leven.
De hoogte van de inkomens alleen brengt de armoede waartoe de
komende generaties gedoemd zijn niet in beeld. Want we moeten
de milieugevaren meerekenen, ook bij kinderen die in
'overvloed' leven. Tot nu toe worden niet-Westerse
levensstijlen armoedig gevonden. We moeten los zien te komen
van deze bekrompen en bevooroordeelde kijk en armoede zien te
vatten in termen van bedreiging van een veilig en gezond
leven, hetzij door een tekort aan voedsel, water of onderdak,
hetzij door chemische of nucleaire gevaren.
Economische ontwikkeling op een menselijke schaal kan het
begin van een praktisch antwoord zijn, wanneer we armoede
beschouwen als een schending van het recht de vitale
menselijke behoeften te bevredigen. In abstracte termen kunnen
we de volgende basisbehoeften onderscheiden: levensonderhoud,
bescherming, genegenheid, begrip, deelname aan de gemeenschap,
ontspanning, scheppende bezigheden, identiteit, vrijheid. Deze
behoeften komen in een kind heel duidelijk naar voren en het
kind kan ons dus de weg wijzen naar een menselijke,
rechtvaardige en duurzame organisatie van de samenleving. Het
kan ons helpen te besluiten de destructieve economische
'ontwikkeling' te laten voor wat het is.7
De economische ontwikkeling waar mannen tal van privileges
genieten heeft de 'cash flow' verhoogd, maar de bevrediging
van de menselijke behoeften is op een lager peil gekomen. Voor
kinderen is deze ontwikkeling levensgevaarlijk, zoals het
volgende voorbeeld laat zien.


De voedselcrisis

Zowel vroeger als nu krijgen in het bijzonder arme vrouwen en
kinderen zeer weinig te eten. Een meisje wordt dubbel
gediscrimineerd in landen als India (zie tabel 1)8.
Wanneer vrouwen in hun jeugd gebrekkig gevoed worden, zijn de
gevolgen duidelijk merkbaar als ze volwassen geworden zijn,
ook voor de volgende generatie. Complicaties tijdens de
zwangerschap, vroeggeboorten, te laag geboortegewicht en
baby's met een geringere overlevingskans zijn het gevolg als
de moeder ondervoed is. Een belangrijk gedeelte van de
sterfgevallen tijdens de zwangerschap en in het kraambed is
direct te wijten aan bloedarmoede, waaraan waarschijnlijk vaak
ondervoeding tijdens de jeugd ten grondslag ligt9. De
schending
van het recht op voedsel is de ernstigste bedreiging van het
leven van vrouwen en kinderen.
Zogenaamde landbouw-ontwikkelingsprogramma's blijken vaak
hongerprogramma's te zijn, omdat op vruchtbaar land nu
exportgewassen verbouwd moeten worden. Kleine boeren moeten
verdwijnen en de grote rijkdom aan verschillende gewassen, die
voor de voedselvoorziening van de armen zo belangrijk is,
maakt plaats voor monocultuur van commerci%le gewassen. Ook
worden landbouwtechnieken ingevoerd die schadelijk zijn voor
het plaatselijke milieu of de voedselgewassen van de
bevolking. Meer dan honderd miljoen Afrikanen verkeren in een
permanente voedselcrisis. Maar hongersnood is slechts het
topje van de ijsberg. Zelfs wanneer Ethiopi% niet te kampen
heeft met een acute hongersnood, sterven er vermoedelijk
dagelijks zo'n duizend kinderen aan ondervoeding of ziektes
die daarvan het gevolg zijn.10
De economische crisis die het gevolg is van de zogenaamde
'ontwikkeling' tast overal in het Zuiden het milieu aan en
bedreigt er de overlevingskansen van kinderen. Het is zelfs
mogelijk het dodelijke effect van staatsschulden in een getal
uit te drukken: in de periode 1970-1980 betekende een toename
van tien dollar rente per hoofd van de bevolking een afname
van de levensverwachting met 0,39 jaar. Gemiddeld werd het
leven van iedere inwoner van de 73 bestudeerde Zuid-
Amerikaanse gebieden met 387 dagen bekort.11 Studies uit Peru
laten zien dat in de armste wijken van Lima en in de
krottensteden daaromheen het percentage ondervoede kinderen
steeg van 24 in 1972, via 28 in 1978 tot 36 in 1983.

Tabel 1.
Voedsel dat jongens en meisjes in India krijgen 

Voedsel in grammen                   Leeftijd in jaren

                         3-4                       7-9
        gemiddelde   jongens meisjesgemiddelde jongens meisjes
          behoefte                    behoefte
Granen           173     118      90       250     252     240
Peulvruchten      55      22      18        70      49      25
Bladgroente       62       3       0        75       0       0
Wortelen/knollen  40      15      13        50      42       0
Fruit             50      30      17        50      17       6
Melk             225     188     173       250     122      10
Suiker            22      13      16        30      30      12
Vetten/olie       30       5       2        50      23       8

Bron: Devadas, R. en G. Kamalanathan, 'A Women's First
Decade', rapport gepresenteerd op de conferentie van Vrouwen-
NGO's over Gelijkheid, Ontwikkeling en Vrede, New Delhi, 1985.

In Buenos Aires en omgeving, in Argentini%, kregen volgens
offici%le bronnen 685.000 kinderen in 1986 niet genoeg te eten
om in leven te blijven. In de rest van de provincie Buenos
Aires waren dat er nog eens 385.000. In totaal ging het om een
derde van alle kinderen onder de veertien jaar.12 Chronisch
voedselgebrek komt voor in het zeer arme noordoosten van
Brazili‰ en heeft, wat IBASE (een Braziliaanse actiegroep die
bevolkingsonderzoek doet) noemt een 'nieuw mensenras'
voortgebracht. Voedingsdeskundigen spreken over een epidemie
van groeistoornissen. De kinderen in dit gebied zijn zestien
procent kleiner en twintig procent lichter dan kinderen van
dezelfde leeftijd elders in Brazili%, die ook niet bijzonder
weldoorvoed zijn.
In Jamaica was er in 1985 een stuk minder te eten dan een jaar
daarvoor, zoals blijkt uit de onderstaande tabel:

Tabel 2.
Voedsel in Jamaica 
Voedingsmiddel      Aantal calorie‰n  Aantal calorie‰n  veran-
                      Augustus 1984     November 1985   dering
                                                           %  

Bloem                        2.232             1.443     -35  
Ma<smeel                     3.669             2.013     -45  
Rijst                        1.646               905     -45  
Kip                            220               174     -20  
Gecondenseerde melk          1.037               508     -51  
Olie                         1.003               823     -18  
Suiker/melasse               1.727             1.253     -27  

Bron: Susan George, A Fate Worse than Debt, 1988, blz. 188.

Als de prijzen van het voedsel zo sterk stijgen dat ze de
draagkracht van de bevolking te boven gaan, loopt de
gezondheid van de kinderen zienderogen achteruit. In 1978
leden minder dan twee procent van de kinderen, die opgenomen
werden in het Bustamente kinderziekenhuis, aan ondervoeding en
1,6 procent aan maag-darmstoornissen die hiermee verband
houden. In 1986, toen de effecten van het economische
aanpassingsprogramma duidelijk voelbaar werden, verdubbelde
het aantal opnames vanwege ondervoeding tot bijna vier
procent. Het aantal opnames vanwege maag-darmklachten liep
toen op tot vijf procent.13
Voedseltekort vormt de zwaarste bedreiging van de gezondheid
van kinderen, speciaal in de ontwikkelingslanden. Onderzoeken
in verschillende werelddelen wijzen uit dat dagelijks ongeveer
tien miljoen kinderen aan ernstige ondervoeding lijden en 200
miljoen te weinig te eten krijgen.14
Het toenemende voedselgebrek bij kinderen is het gevolg van
dezelfde politiek die tot een tekort aan voedingsstoffen in de
bodem leidt. Landbouwpolitiek die gericht is op winst maken en
die via export buitenlandse valuta wil binnenhalen, maakt die
winst ten koste van de voeding van vrouwen, kinderen en het
milieu. Zoals Maria Mies benadrukt15, is dit een patriarchale
visie op winst maken, omdat het, bekeken vanuit de natuur,
vrouwen en kinderen, niet gaat om extra opbrengsten die
overschieten als de behoeften van het milieu en de gemeenschap
bevredigd zijn. De winst is met geweld ontstolen aan de
natuur, die immers een gedeelte van haar opbrengst nodig heeft
om te kunnen blijven functioneren en aan vrouwen, die een
gedeelte van de opbrengst van de natuur nodig hebben om zelf
in leven te blijven en ook hun kinderen in leven te houden.
Ondervoeding en ziekten door gebrek aan bepaalde
voedingsstoffen vinden ook hun oorzaak in de vernietiging van
de biodiversiteit, die de basis van de voedselvoorziening
vormt in zelfvoorzienings-gemeenschappen. Bathua bijvoorbeeld
is een belangrijke bladgroente met een zeer hoge
voedingswaarde die tussen de tarwe groeit. Wanneer vrouwen een
tarweveld wieden, verhogen ze niet alleen de tarweopbrengst,
maar oogsten ze tegelijkertijd een voedzaam gewas voor hun
gezin. Door het intensieve gebruik van kunstmest, wordt bathua
een belangrijke concurrent van de tarwe en is nu tot 'onkruid'
verklaard, wat vernietigd moet worden met
bestrijdingsmiddelen. Zo is de voedselcyclus verbroken.
Vrouwen zijn hun werk kwijt en kinderen missen dit gratis
voedsel.


De watercrisis

De watercrisis veroorzaakt 34,6 procent van de kindersterfte
in de Derde wereld. Ieder jaar sterven vijf miljoen kinderen
aan diarree en ziektes die daarmee verband houden.16 Omdat
industrie en industri%le landbouw steeds meer water nodig
hebben is het voor de bevolking steeds moeilijker om aan
geschikt water te komen. Ook is er minder water beschikbaar
door ontbossing, verwoestijning en droogte. Dit watertekort
bedreigt de gezondheid en het leven van kinderen ernstig.
Wanneer het moeilijker is aan water te komen, maken mensen
eerder gebruik van vervuild water met alle gezondheidsrisico's
vandien. Bij economische 'ontwikkeling' hoort in de
gebruikelijke gedachtengang een toename van het waterverbruik,
om niet te spreken van waterverspilling. De intensieve
irrigatie bij de Groene Revolutie-landbouw vraagt veel water
en daarom komen er stuwdammen. Ook de airconditioning voor
hotels, die als paddestoelen de grond uit schieten, en de
industriecomplexen in de stad vergen veel water. Verder raakt
er water vervuild door afval van de industrie.
Als door de economische ontwikkeling de behoefte aan water
toeneemt, wordt schoon en veilig drinkwater, een van de eerste
levensbehoeften van kinderen en volwassenen, opgeofferd.
Antonia Alcantara, een straatverkoopster uit een krottenwijk
in de buurt van Mexico City, klaagt dat het kraanwater 'geel
is en vol wormen zit'. Zelfs aan smerig water is tekort. Door
het waterverbruik van de twintig miljoen inwoners van Mexico
City zakt het peil van het grondwater jaarlijks zo'n 3,4
meter.17 Bijna alleen de rijken en mensen uit de middenklasse
zijn aangesloten op de waterleiding. De overheid moedigt hen
in feite aan water te verspillen door middel van subsidies
waardoor het water slechts een tiende kost van de werkelijke
prijs. Aan de andere kant zijn de armen vaak gedwongen water
te kopen bij piperas, handelaren, die de prijs bepalen aan de
hand van vraag en aanbod.
In Delhi stierven in 1988 tweeduizend mensen (hoofdzakelijk
kinderen) door een cholera-epidemie in de sloppenwijken. Deze
buurten waren daar ontstaan toen krottenwijken uit Delhi
ontruimd waren om India's hoofdstad te verfraaien. De
'waardeloze' bevolking kreeg geen veilig drinkwater en geen
riolering. Alleen de kinderen uit de arme wijken stierven aan
de cholera. Aan de overkant van de Yamuna rivier zat er genoeg
chloor in het water van de zwembaden om de toeristen, de
diplomaten en de elite te beschermen.18


Gifstoffen

Aan het einde van de twintigste eeuw wordt duidelijk dat onze
wetenschappelijke systemen niet opgewassen zijn tegen de
huidige en toekomstige gevaren van gifstoffen, waaraan vooral
kinderen blootstaan. Iedere ramp lijkt wel een experiment, met
kinderen als proefkonijn, om ons wat meer te leren over de
effecten van de giftige stoffen die dagelijks geproduceerd en
gebruikt worden. De patriarchale systemen zouden er graag het
zwijgen toe doen, maar als moeders kunnen vrouwen de gevaren
die hun kinderen bedreigen niet negeren. Kinderen zijn het
allergevoeligst voor gif. De ernst van de
milieuverontreiniging door chemische stoffen komt daarom het
duidelijkst naar voren in hun gezondheidsproblemen.
Bij de Love Canal- en de Bhopalramp waren kinderen het zwaarst
getroffen. En in beide plaatsen zijn het vrouwen geweest die
zich, tegen de wens van overheid en bedrijfsleven in, bleven
verzetten en weigerden om te zwijgen.
Love Canal is een gebied waar Hooker Chemical Company
tientallen jaren lang haar chemisch afval gestort heeft. In de
zeventiger jaren is er een vriendelijke middenklasse wijk
gebouwd. De inwoners waren zich niet bewust van het giftige
afval onder hun huizen. Hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid
en epilepsie, waren slechts enkele van de vele
gezondheidsproblemen die de mensen teisterden. Lever- en
nierziekten en problemen aan de urinewegen kwamen vaak voor.
Een alarmerend groot gedeelte van de baby's, 56 procent, kwam
met een aangeboren gebrek ter wereld, zoals bijvoorbeeld
doofheid. Een opvallend groot gedeelte van de kinderen leed
aan leukemie of andere soorten kanker.19 Er kwamen 75 procent
meer miskramen voor dan normaal en bij de vijftien
zwangerschappen in Love Canal werden slechts twee baby's
gezond geboren. Het waren de moeders van de kinderen die een
ernstige of zelfs dodelijke ziekte te wachten stond, die alarm
sloegen en het onderwerp in de publieke belangstelling
hielden.
In Japan leidde het visrijke dieet van vissers en hun gezinnen
uit de Minamatabaai tot een ramp, omdat de vis zwaar
verontreinigd was met methylkwik, dat de chemische fabriek van
firma Chissio sinds dertig jaar in de baai loosde.
In Bhopal veroorzaakte een lek in een pesticidefabriek van
Union Carbide in 1984 de acute dood van duizenden mensen. Vele
duizenden die aan de dood ontsnapten worden sindsdien
geteisterd door tal van kwalen. Vrouwen lijden bovendien aan
gynaecologische ziekten en hebben last van
menstruatieproblemen. Epidemiologische studies onder
slachtoffers van de gifgasramp hebben tot nu toe
ademhalingsproblemen aangetoond, schade aan
voortplantingsorganen, het zenuwstelsel, spieren, botten en
het afweersysteem. Het rapport van de Indian Council of
Medical Research20 stelt dat het sterftecijfer onder de
getroffen bevolking meer dan twee keer zo hoog ligt als
normaal. Ook is vastgesteld dat bij de slachtoffers van het
gifgas beduidend meer miskramen voorkomen, dat er meer baby's
dood geboren worden en dat de kindersterfte er aanzienlijk
groter is.

KADER

Een paar maanden na de gifgasramp kreeg ik een zoon. Hij was
in orde. Daarna kreeg ik een ander kind, in het ziekenhuis.
Maar het was niet volledig gevormd. Het had geen benen en geen
ogen en is dood geboren. Later werd een ander kind geboren,
maar het stierf snel. Anderhalve maand geleden kreeg ik nog
een kind. Zijn huid leek verbrand en van zijn hoofd was maar
voor de helft goed gevormd. De andere helft bestond uit water.
Het werd dood geboren en was helemaal wit. Twee maanden
voordat ik zou gaan bevallen, kreeg ik veel pijn. Mijn benen
deden zo zeer, dat ik niet kon zitten of rondlopen. Ik kreeg
uitslag over mijn hele lichaam. De dokters zeiden dat alles
weer goed zou komen na de geboorte, maar ik kamp nog steeds
met dezelfde problemen.21

EINDE KADER


Atoomgevaar

Hiroshima, Three Mile Island, Polynesi%, Tsjernobyl - elk van
deze atoomrampen herinnert ons eraan dat de atoomdreiging voor
de toekomstige generaties groter is dan voor ons. Lijon
Eknilang was zeven jaar toen de Bravo atoomproef op Bikini
plaatsvond. Het staat haar nog goed bij dat haar ogen jeukten,
dat ze misselijk werd en brandwonden over haar hele lichaam
had. Twee dagen na de proef werd Lijon en haar volk
ge%vacueerd naar de VS-basis op het atol Kwajalein. Drie jaar
moesten ze daar blijven, omdat het op hun eigen eiland
Rongelap levensgevaarlijk was. Lijons oma stierf in de
zestiger jaren aan schildklier- en maagkanker. Haar vader
stierf tijdens de atoomproef. Lijon vertelt:

KADER

Ik had zeven miskramen en doodgeboren baby's. Bij elkaar waren
er nog acht andere vrouwen van het eiland die baby's ter
wereld brachten die op klompen gelei leken. Sommige van deze
dingen droegen we acht, negen maanden, maar er zitten geen
armen aan, geen benen, niks. Andere kinderen die geboren
werden zullen nooit de wereld of hun eigen ouders herkennen.
Ze liggen daar maar met hun kromme armpjes en beentjes en
zullen nooit leren praten.22

EINDE KADER

Iedere vorm van aantasting van het milieu brengt een bepaald
gevaar met zich mee voor de toekomstige generaties. Er is veel
geschreven over het onderwerp duurzaamheid als een kwestie van
'rechtvaardigheid tegenover volgende generaties', maar vaak
wordt over het hoofd gezien dat dit alleen bereikt kan worden
door rechtvaardigheid tussen de sexen. Kinderen kunnen niet in
het middelpunt van de belangstelling komen te staan als hun
moeders in de marge van het bestaan gedrukt worden.
De afgelopen decennia hebben groepen vrouwen strategie%n
ontwikkeld om te overleven en te vechten tegen de milieu-
gevaren die hun kinderen bedreigen.


Overlevingsstrategie%n van vrouwen en kinderen

Nu het steeds moeilijker wordt te overleven door de negatieve
trends van de economische ontwikkeling, de achteruitgang van
het milieu en de armoede, ontwikkelen vrouwen en kinderen een
nieuwe aanpak om deze problemen te weerstaan.
Tegenwoordig heeft meer dan een derde van de huishoudens in
Afrika, Latijns-Amerika en de ontwikkelde wereld een vrouw als
gezinshoofd. In Noorwegen gaat het om 38 en in Azi% om 14
procent.23 Ook waar vrouwen niet de enigen zijn die het gezin
draaiende houden, leveren zij toch de belangrijkste bijdrage
als we kijken naar de energie en de tijd die zij hieraan
spenderen. Op het platteland moeten vrouwen en kinderen verder
lopen om brandhout en water te bemachtigen die steeds
schaarser worden. In de stad moeten ze steeds meer betaald
werk buitenshuis aannemen. Gewoonlijk gaat het werk wat nodig
is om het gezin te onderhouden ten koste van de tijd en
aandacht die nodig is om voor de kinderen te zorgen. Zo nu en
dan nemen meisjes een deel van de last van hun moeder over. In
India nam het percentage vrouwelijke werkers onder de veertien
jaar toe van vier tot acht procent. In de leeftijdsgroep van
15 tot 19 jaar nam het aantal vrouwen dat deelneemt aan het
produktieproces toe met zeventien procent, maar bij mannen
daalde het met acht procent.24 Dit wekt het vermoeden dat
jongens vaker naar school gestuurd worden en meisjes minder
vaak. Misschien verklaren deze cijfers ook het hoge percentage
schooluitval bij meisjes en de hogere analfabetismegraad onder
vrouwen, die bij mannen al op vijftig procent ligt. Er wordt
voorspeld dat in het jaar 2001 het aandeel meisjes dat betaald
werk buitenshuis doet in de leeftijdsgroep tot vijftien jaar
met nog eens twintig procent zal toenemen, en in de categorie
15-19 jaar met dertig procent.25
De International Labour Organisation (ILO) schat dat in het
begin van de tachtiger jaren in totaal vijftig miljoen
kinderen onder de vijftien jaar 'economisch actief' waren. De
World Health Organisation (WHO) komt tot een schatting van
honderd miljoen. Verder zijn er nog honderd miljoen
'straatkinderen', zonder familie of thuis. Zij zijn de
slachtoffers van armoede, onderontwikkeling en een armoedig
milieu - de 'overbodigen' van de samenleving - die op eigen
houtje proberen te overleven, zonder rechten, zonder stem.
Vrouwen uit de Himalaya hebben zich georganiseerd in de 
Chipko-beweging om verzet te bieden tegen de vernietiging 
van hun milieu door het kappen van bossen.
De vereniging van huiseigenaren uit Love Canal is een ander
bekend voorbeeld van een groep jonge huisvrouwen die
hardnekkig actievoeren voor de gezondheid van hun gezinnen. De
actie resulteerde in het 'Huis van de Bevolking tot
Verwijdering van Giftig Afval'.
De Bhopal Gas Peedit Mahila Udyog Sangathan, een groep
vrouwelijke slachtoffers van de Bhopal-ramp, heeft zeven jaar
lang gevochten tegen de Union Carbide Corporation voor
rechtvaardigheid.
In verschillende omstandigheden in Noord en Zuid, in vervuilde
gebieden en streken die geteisterd worden door verarming van
het milieu, nemen vrouwen het op voor de aarde en hun kinderen
om oplossingen te vinden voor de overlevingscrisis. Ondanks de
overmacht trachten zij opnieuw het web te weven, dat hun leven
verbindt met het leven van hun kinderen en het leven van de
planeet. Vanuit het gezichtspunt van vrouwen is duurzaamheid
zonder milieu-rechtvaardigheid onmogelijk en is milieu-
rechtvaardigheid onmogelijk zonder rechtvaardigheid tussen
sexen en generaties.
Aan wie behoort de toekomst? Aan vrouwen en kinderen die
vechten om te overleven en zich inzetten voor een gezond
milieu? Of aan degenen die vrouwen, kinderen en milieu zien
als iets nutteloos en overbodigs? Gandhi stelde een eenvoudige
manier voor om de proef op de som te nemen als je een
beslissing moet nemen en je twijfelt: "Haal je het gezicht
voor de geest van de minst bevoorrechte persoon die je kent",
zei hij, "en vraag je zelf af of wat je gaat doen hem/haar zal
schaden of goed zal doen."26 Het criterium: 'de laatste
persoon' moet uitgebreid worden tot 'het laatste kind', als we
werkelijk een code willen ontwikkelen voor milieu-
rechtvaardigheid die toekomstige generaties beschermt.


'Het laatste kind' is overbodig, volgens de dominante visie

In de visie van regeringen, internationale organisaties en
machtselites is er voor 'het laatste kind' geen reddingsboot
nodig. Deze zienswijze formuleert Garrett Hardin expliciet in
zijn 'ethiek van de reddingsboot'27: de armen en de zwakken
zijn een overbodig gedeelte van de bevolking, die een onnodig
beslag leggen op de natuurlijke hulpbronnen. Deze visie, de
conclusies die daaruit getrokken worden en de strategie%n die
eruit voortkomen, ontkennen volledig het feit dat niet de
grote aantallen armen de natuurlijke hulpbronnen het meest
belasten, maar een klein aantal rijke mensen: de immer-
consumerende wereld-elite.
Door deze druk van consumptie en milieuvernietigende
technieken op de natuurlijke hulpbronnen te ontkennen, dringen
plannen tot 'natuurbehoud' het laatste kind steeds verder in
de marge van het bestaan. Offici%le strategie%n, die de
belangen van de elite weerspiegelen, benadrukken sterk dat de
wereld er beter aan toe zou zijn als zij de 'onproduktieve'
armen over boord zou zetten. Technocratische bestuurders
beroepen zich in hun retoriek steeds vaker op de
milieuproblematiek. De milieucrisis zien zij als een nieuwe
mogelijkheid om investeringen te doen en winst te maken. Het
'Tropical Action Plan' van de Wereldbank, de Klimaatconventie
en het Protocol van Montreal worden vaak gezien als nieuwe
hulpmiddelen om de armen rechtelozer te maken, om zo de
bossen, de atmosfeer en het gemeenschappelijke biologische
bezit te 'redden' voor exploitatie door de rijken en
machtigen. De slachtoffers worden in deze milieuplannen
veranderd in schurken - en vrouwen die het hardste gevochten
hebben om hun kinderen te beschermen tegen de milieugevaren,
worden 'elementen' die zwaar gecontroleerd moeten worden om de
planeet te beschermen.28
De moderne elite, waar mannen de boventoon voeren, komt
telkens weer met de term 'bevolkingsexplosie' aandragen in
tijden van toenemende sociale en economische polarisatie.
Malthus29 zag de bevolking exploderen aan het begin van het
industri%le tijdperk. Tussen de beide wereldoorlogen waren
sommige groepen mensen zogenaamd verantwoordelijk voor
degeneratie van het menselijke ras. En na de tweede
wereldoorlog werden sommige landen een 'bevolkingsgroei-
kruidvat' genoemd. Het ging dan om landen waar onrust onder de
bevolking de VS hinderde markten te veroveren en natuurlijke
hulpbronnen in handen te krijgen. De bezorgdheid voor het
overleven van de planeet maakt tegenwoordig ingrepen voor het
behoud van het milieu acceptabel. Deze lijken zelfs
noodzakelijk in het licht van de bekende beelden van de
'hongerende horden' in de wereld.
Al deze aandacht voor aantallen verdoezelt het feit dat
sommige volken meer en andere minder beslag leggen op de
natuurlijke hulpbronnen en dat ook de mate waarin zij
milieuvervuiling veroorzaken verschilt. Op wereldschaal is de
invloed van een drastische afname van de bevolking in de
armste streken van Azi%, Afrika en Latijns-Amerika veel
kleiner dan een afname van slechts vijf procent van de huidige
consumptie in de tien rijkste landen van de wereld.30
Bij bevolkingscontrole-programma's wordt het lichaam van de
vrouw bruut binnengedrongen om de aarde te beschermen tegen
overbevolking. Terwijl de industri%le vervuiling de
vruchtbaarheid van de vrouwen zelf bedreigt, worden hun eigen
belangen tegenover die van hun kinderen geplaatst. Deze
verdeel en heers politiek lijkt essentieel te zijn voor hen
die macht bezitten en voorrechten genieten om de milieucrisis
te benutten voor hun eigen doeleinden.
In de taal van de technocratische bestuurders zijn vrouwen
steeds vaker f het passieve 'milieu' van het kind, f een
gevaarlijke 'bom' die een 'bevolkingsexplosie' kan
veroorzaken. In beide gevallen moeten vrouwen, wier levens
onlosmakelijk verbonden zijn met het leven van hun kinderen,
goed gecontroleerd worden om de kinderen en het milieu te
beschermen.
De baarmoeder wordt dan wel het 'milieu' van het kind genoemd.
Maar zelfs in de relatief goed beschermde omgeving van de
uterus is de baby die zich daar ontwikkelt bij lange na niet
volkomen veilig. De gezondheid van de moeder, die zo
belangrijk is voor het welzijn van het kind wordt
teruggebracht tot een 'milieufactor van de foetus'.
Eenzelfde merkwaardige visie, die geen oog heeft voor de
werkelijke samenhangen in de moeder-kind relatie, zien we als
het gaat om oplossingen voor milieuproblemen op de werkplek.
Zo plaatsen bijvoorbeeld werkgevers vrouwen die zwanger zijn,
of zwanger willen worden, over naar minder gevaarlijke
afdelingen31. Met dergelijke maatregelen ter 'bescherming van
het ongeboren kind' leiden de zij de aandacht af van de
gevaarlijke stoffen die bij de produktie gebruikt worden. In
extreme gevallen moeten vrouwen toestemmen in sterilisatie,
willen ze hun baan, waarmee ze voor brood op de plank zorgen,
behouden. Nog merkwaardiger is dat vrouwen om in dienst te
mogen treden hun zwangerschap moeten afbreken en dat daarvoor
de menstruatie gecontroleerd wordt. Lin Nelson heeft hierover
gezegd: "Het is al te gemakkelijk bij een vermoeden van
giftige stoffen overplaatsingsmaatregelen en gynaecologische
ingrepen te accepteren. Zulke maatregelen bestrijden de
symptomen en niet de oorzaak."32


Actiegroepen

Plaatselijke actiegroepen, NGO's, en milieu- en
vrouwenorganisaties trachten de achteruitgang van het milieu
te keren door de ontwikkelingen af te remmen die kinderen en
vrouwen in de marge van het bestaan dringen. Zoals ik al
schreef is de Chipko-beweging in India een van de groepen met
een dergelijke benadering. In Kenia heeft de 'Green Belt
Beweging' duizend gemeenschappelijke groene gebieden onder
haar hoede genomen. In Maleisi% werken de Sahabal Alain
Malaysia (SAM) en de Consumentenbond van Penang samen met
stammen, en boeren- en vissersgemeenschappen om de
milieuachteruitgang te keren. De blokkades van stammen tegen
de houtkap in Sarawak is een andere belangrijke actie waarbij
deze organisaties betrokken zijn. In Brazili% houdt de Acao
Democratica Feminina Gaucha (ADFG) zich bezig met biologische
landbouw, rechten van inheemse volken, de schuldenproblematiek
en de bezuinigingen van het structurele aanpassingsprogramma.
De overeenkomst in deze reacties van de bevolking op de
milieuproblemen in hun omgeving is, dat zij het laatste kind
in het middelpunt van de belangstelling plaatsen en
strategie%n ontwikkelen om tegelijkertijd vrouwen meer macht
te geven en de natuur te beschermen. Nieuwe initiatieven op
het gebied van vrouwen, gezondheid en milieu, zoals de
dialoog, georganiseerd door de Research Foundation uit India
en de Dag Hammerskjold Foundation uit Zweden,33 en de Planeta
Femea op de wereldtop in Rio 199234 wijzen op een nieuwe
visie.
Daarin worden problemen van vrouwen, kinderen en de natuur
niet ge<soleerd, maar in hun onderlinge samenhang bekeken.


Vrouwen en kinderen voor

In 1987 zei Oren Lyons van het Onondaga volk op het Congres
van de Wildernis: "Kijk goed waar je je mocassins neerzet op
de aarde, loop voorzichtig, want de gezichten van de
toekomstige generaties kijken je aan vanuit de aarde, wachtend
tot het hun beurt is aan het leven deel te nemen."35
Bij hun inspanningen de BNP's en het kapitaal te laten
groeien, verdwenen de gezichten van de kinderen en de
toekomstige generaties uit de gedachten van de politici in de
internationale machtscentra. Voor kinderen was geen aandacht,
culturen waar kinderen in het middelpunt van de belangstelling
staan werden vernietigd of in de marge gedrukt. Voor de
wereldpolitici is het nu de grote uitdaging van moeders,
stammen en andere kleine gemeenschappen te leren hoe je
beslissingen kan nemen die zich speciaal richten op het
welzijn van de kinderen.
Vrouwen en kinderen kunnen alleen maar in het centrum van de
belangstelling komen als we de logica verwerpen die vrouwen
van ondergeschikte belang acht en mannen superieur vindt. Want
vrouwen scheppen leven en de vernietiging van het leven vindt
plaats door mannen. Alle verworvenheden van de
mannenmaatschappij tot nu toe zijn gebaseerd op vervreemding
van het leven en hebben geleid tot verarming van vrouwen,
kinderen en het milieu. Als we deze neergaande lijn willen
ombuigen, moeten we het scheppen en niet het vernietigen van
het leven gaan zien als de ware taak van de mensheid. We
moeten dan ons vermogen om die veelkleurigheid aan leven op de
aarde te respecteren en te beschermen gaan zien als de
essentie van ons menselijk bestaan.

Verantwoording
Dit is een sterk bewerkte versie van een achtergrondartikel
voor de UNCED workshop 'Vrouwen en kinderen eerst', GenSve,
mei 1991. UNCED = United Nations Conference on Environment and
Development, Rio de Janeiro, 1992. Onder de titel 'The
impoverishment of the Environment: Women and Children Last'
verscheen het in het boek Ecofeminism.

Noten
1. Ruth Sidel, Women and Children Last, Penguin, New York,
1987.
2. Rosa Luxemburg, The Accumulation of Capital, Routledge and
Kegan Paul, Londen, 1951.
3. Geciteerd in R. Bahro, From Red to Green, Verso, Londen,
1984, pagina 211.
4. Ester Boserup, Women's Role in Economic Development, Allen
and Unwin, Londen, 1960.
5. UNICEF, State of the World's Children, 1988.
6. Geciteerd in Marilyn Waring, If Women Counted. Harper &
Row, San Francisco, 1988, pagina 180; en Ruth Sidel, Women and
Children Last, Penguin, New York, 1987.
7. Manfred Max-Neef, Human Scale Development, Development
Dialogue. Dag Hammarskj"ld Foundation, 1989.
8. Meera Chatterjee, A Report on Indian Women from Birth to
Twenty, National Institute of Public Cooperation and Child
Development, New Delhi, 1990.
9. Lloyd Timberlake, Africa in Crisis, Earthscan, Londen,
1987.
10. Susan George, A Fate Worse than Debt, Food First, San
Francisco, 1988.
11. Ibidem.
12. Ibidem.
13. Ibidem.
14. UNICEF, Children and the Environment, 1990.
15. Maria Mies, Patriarchy and Accumulation on a World Scale,
Zed Books, Londen, 1987.
16. UNICEF, Children and the Environment, 1990.
17. Caroline Moser, bijdrage aan OECD-workshop over vrouwen en
ontwikkeling, Parijs, 1989.
18. Mira Shiva, 'Environmental Degradation and Subversion of
Health' in Vandana Shiva (redactie), Minding Our Lives: Women
from the South and North Reconnect Ecology and Health, Kali
for Women, Delhi, 1993.
19. Lois Gibbs, Love Canal, My Story, State University of New
York, Albany, 1982.
20. Bhopal Information and Action Group, Voices of Bhopal,
Bhopal, 1990.
21. Ibidem.
22. Pacific Women Speak, Women Working for a Nuclear Free and
Independent Pacific, 1987.
23. United Nations, World's Women, 1970-1990.
24. Meera Chatterjee, A Report on Indian Women from Birth to
Twenty, National Institute of Public Cooperation and Child
Development, New Delhi, 1990.
25. UNICEF, Children and the Environment, 1990.
26. Rajni Kothari en Vandana Shiva, The Last Child, manuscript
voor het United Nations University Programme on Peace and
Global Transformation.
27. Garrett Hardin, in Bioscience, jaargang 24, 1974, pagina
561.
28. Vandana Shiva, Forestry Crisis and Forestry Myths: A
Critical Review of Tropical Forests: A Call for Action, World
Rainforest Movement, Penang, 1987.
29. Malthus, in Barbara Duden, 'Population', in Wolfgang Sachs
(redactie), Development Dictionary, Zed Books, Londen, 1990.
30. UNICEF, Children and the Environment, 1990.
31. Lin Nelson, 'The Place of Women in Polluted Places' in
Reweaving the World: The Emergence of Ecofeminism, Irene
Diamond en Gloria Orenstein (redactie), Sierra Club Books,
1990.
32. Ibidem.
33. 'Women, Health and Ecology', notitie voor een seminar,
georganiseerd door de Research Foundation for Science,
Technology and Natural Resource Policy en de Dag Hammerskj"ld
Foundation, in Development Dialogue, 1992.
34. 'Planeta Femea' was de vrouwentent bij het Global Forum,
tijdens de United Nations Conference on Environment and
Development (UNCED), 1992.
35. Oren Lyons, vierde Wilderness Conference, 11 september
1987, Eugene, Oregon.

==================================
5

HET ALTERNATIEF: KOM OP VOOR DIVERSITEIT IN NATUUR EN
MAATSCHAPPIJ

Jan Paul Smit

Vandana Shiva is een felle criticus van het Westerse denken en
de uitbuiting van de Derde Wereld en het milieu die daaruit
voortvloeien. Maar niet alleen de arme landen en het milieu
zijn de slachtoffers van ons collectieve streven naar meer-
meer-meer. Ook in het rijke Westen vallen steeds meer mensen
uit de boot. Hulpbehoevende bejaarden, mensen in
verpleeghuizen, zwervende psychiatrische pati%nten, boeren die
het niet kunnen bolwerken, jongeren die niet aan een baan
kunnen komen - de lijst is eindeloos. En wat erger is: juist
op de hulp aan deze groepen wordt keer op keer bezuinigd. Dat
is ook voor de 'sterken' geen prettig idee. Want al ben je
gezond en jong en heb je een goed betaalde baan, iedereen kan
werkeloos worden, of ziek of oud. En wat dan?
Shiva laat zien hoe in het Zuiden talloze mensen zich losmaken
van het geloof in de markteconomie en de globalisering. Hoe ze
demonstreren tegen corrupte regeringen die de multinationals
vrij spel geven en hen verdrijven van hun grond. En hoe ze
zich praktisch inzetten voor een kleinschalige
zelfvoorzieningseconomie. 

Wat kunnen wij doen, hier in het rijke Westen, 'the heart of
the beast', zoals Maria Mies zegt. Het Westen is de thuishaven
van de meeste multinationals, met regeringen die hen de hand
boven het hoofd houden. Niemand zal zo na<ef zijn te denken
dat we binnen afzienbare tijd de markteconomie kunnen
uitschakelen. Maar aan de andere kant wordt het steeds
duidelijker dat een radicale verandering nodig is om tot en
menselijke en duurzame samenleving te komen. 
Waar moeten we beginnen? Zouden we niet eerst een goed plan
moeten hebben en een sterke organisatie moeten opbouwen? Onze
eeuw was de eeuw van de gedegen uitgewerkte maatschappij-
modellen, uitgebreide strategie%n om die te verwezenlijken, en
discipline en opofferingsgezindheid om de daad bij het woord
te voegen. Maar de vitale maatschappij (nazisme), de eerlijke
samenleving (communisme), de zorgzame wereld (sociaal-
democratie), het leven in vrijheid (liberalisme) zijn er niet
gekomen. Ondanks alle goede bedoelingen en een enorme inzet.
Waarom veranderen de idealen bij hun realisering telkens
opnieuw in een nachtmerrie? Komt dat misschien omdat we
onderweg, telkens wanneer we ons inzetten voor een betere
wereld, het contact verliezen met wat er werkelijk gebeurt, in
ons en buiten ons. In onze persoonlijke relaties en in de
maatschappij?

Toch kunnen we het er niet bij laten zitten. Dat hoeft ook
niet. Shiva vertelt ons van groepen in de Derde Wereld die in
verzet komen en aan een alternatief bouwen. Niet om aan een
betere wereld te werken, maar omdat ze ingezien hebben dat het
Westerse economische model hun eigen bestaan en het leven van
de mensen van wie ze houden direct in gevaar brengt. Ze voelen
zich met de dood bedreigd, ze zien in dat het aankomt op het
behoud van de biodiversiteit en ze handelen. 
Op termijn staat ook ons leven, of dat van onze kinderen op
het spel. Maar door onze Westerse rijkdom is het voor ons nog
wat minder goed te voelen. Het is nog iets verder weg.

De inheemse volken en de arme boeren uit het Zuiden vertellen
ons het verhaal van de biodiversiteit. Eindeloos veelvormig is
de natuur, eindeloos complex zijn de samenhangen en alles
verandert voortdurend. De natuur valt niet te beheersen,
daarvoor is zij te ingewikkeld. Maar de natuur is uiteindelijk
wel de basis van ons bestaan. Dus of we het leuk vinden of
niet, het is belangrijk met de natuur op goede voet te staan.
Diversiteit kenmerkt niet alleen de natuur, maar ook de
samenleving. In de maatschappij werken talloze mensen,
generaties en culturen op elkaar in. 
Via Shiva vertellen de inheemse volken en de
plattelandsbevolking van de Derde Wereld ons dat het contact
met de bio-diversiteit en de sociale diversiteit groeit door
in de natuur en in de maatschappij te actief te zijn. Dat
intense contact is niet alleen noodzakelijk om te overleven,
maar het is ook bijzonder bevredigend. Omdat het ons iets
vertelt van de essentie van het leven, ons eigen leven.

Ook in iedere mens apart werkt de diversiteit. In onszelf
be<nvloeden tal van herinneringen, gevoelens en gedachten
elkaar voortdurend. Misschien kunnen we pas oog krijgen voor
de diversiteit in de natuur en de samenleving, als we de
diversiteit in onszelf beter leren kennen. Dat zou je
meditatie kunnen noemen. Ik denk dat meditatie, je intensief
verdiepen in alles wat er in jezelf omgaat, noodzakelijk is om
te voorkomen dat we opnieuw in de valkuil van de goede
bedoelingen vallen. Meditatie niet als een vorm van doe-het-
zelf psychotherapie, maar als middel om een levendig contact
op te bouwen met de gevoelens in onszelf en met de wereld om
ons heen. En om dan te handelen.
Als we in contact staan met alles wat er in onszelf leeft,
zijn we niet langer afhankelijk van een ideaal, een theorie,
een sterke organisatie of een strategie. We merken dan
rechtstreeks op wat ons raakt, wat voor ons persoonlijk de
moeite waard is om ons voor in te zetten of eventueel actie
voor te voeren. Want natuurlijk is het zinloos en zelfs
stuitend alle tijd te nemen om onszelf te leren kennen en ons
vervolgens opzettelijk buiten het maatschappelijk rumoer te
houden. Net zo zinloos en afstotend als 'blind', plichtmatig
actievoeren. 


Acties

In het Westen is volgens Vandana Shiva veel behoefte aan
creatieve publiciteitsacties om de aandacht te vestigen op
milieu- en Derde Wereldproblemen. 

KADER

Eind 1995 bezetten enkele tientallen activisten van Vereniging
Milieudefensie een dag lang een groot benzinepompstation van
Shell. De actievoerders protesteerden daarmee tegen de lakse
houding van de oliemaatschappij in Nigeria, toen de
verschillende Ogonileiders met de dood bedreigd werden door de
Nigeriaanse leiders. De demonstranten eisten dat Shell de
enorme vervuiling die zij in Ogoniland veroorzaakt heeft op
zal ruimen, en dat zij haar invloed zal aanwenden om tot een
stopzetting van de vervolging van de Ogoni te komen.

EINDE KADER

KADER
Een twintigtal actievoerders kampeerden half november 1995
drie dagen lang bij de Canadese ambassade in Den Haag voor de
deur. In drie originele tipi's ('wigwams') trotseerden ze
hagelbuien en natte sneeuw om te protesteren tegen
laagvliegoefeningen van straaljagers in Nitassinan, het gebied
van de Innu-indianen in Noordoost-Canada. 
Per jaar voeren Nederlandse F-16's 7000 vluchten uit boven het
land van de Innu. Terwijl in ons land straaljagers gewoonlijk
niet lager vliegen dan 300 meter en slechts bij uitzondering
naar 150 meter gaan, razen ze daar op dertig meter hoogte
over. Daar komen de supersonische knallen en
oefenbombardementen bij. Het oorverdovende lawaai is
ondraaglijk voor de 13.000 inheemse bewoners van dit gebied.
Ook de kariboes, waar de Innu op jagen, en de vele andere
zoogdieren, vogels en vissen hebben zichtbaar te lijden.
George Rich, vice-president van de Innu verklaarde: "Wij
vragen de Nederlandse regering: stop de export van jullie
lawaaivervuiling. De laagvliegende straaljagers terroriseren
onze dieren, onze kinderen en onze ouderen."
De Innu-steungroep had het 'jachtkamp' in Den Haag
georganiseerd. De actie was onderdeel van een internationale
campagne. In Duitsland haalden Innu-sympathisanten
handtekeningen op en in Toronto bezetten Canadese
vredesactivisten het Nederlandse en Engelse consulaat. Op 6
februari overhandigde de Innu-steungroep bijna 14.000
handtekeningen aan D'66-kamerlid Hoekema, ondervoorzitter van
de Defensiecommissie. De petitie vraagt de laagvliegoefeningen
boven Nitassinan te stoppen. Desondanks besloot de Kamer toch
in te stemmen met het laagvliegprogramma van de regering.     
April 1996 sprak de Canadese rechter de consulaat-bezetters
vrij. Hij was van mening dat zij "de letter van de wet hebben
geschonden door hun overtreding, met het doel een groter kwaad
te voorkomen - dat wil zeggen, te voorkomen dat het Innu-volk
en hun fundamentele mensenrechten worden vernietigd."

EINDE KADER

KADER

Een viertal actievoerders in blauwe overalls sleepten half
maart 1996 stenen en houten balken heen en weer voor de
Heineken brouwerij in Amsterdam. Met zware kettingen om hun
enkels zaten ze vastgeketend aan de bekende gele bierkratjes.
Met deze actie protesteerden het solidariteitsfonds XminY en
de jongerenbeweging Aseed tegen de bouw van een Heineken-
bierfabriek in Birma. In dit land is een militaire junta aan
de macht die op grote schaal dwangarbeiders inzet bij de
aanleg van grote wegen voor nieuwe industrie en toerisme. De
generaals zitten te springen om buitenlandse investeringen. De
bekende oppositieleidster Aung San Suu Kyi, Nobelprijswinnares
voor de vrede, verzoekt buitenlandse bedrijven uitdrukkelijk
weg te blijven uit haar land.
De actie, die grote foto's in verschillende kranten opleverde,
was een stapje in een uitgebreide campagne Heineken te bewegen
zich terug te trekken uit Birma. XminY onderhoudt intensief
contact met oppositiegroepen uit het Aziatische land. Samen
met Aseed voerde zij gesprekken met de Heinekendirectie,
zorgde voor een videoreportage, zette een debat op poten met
Tweede Kamerleden en vertegenwoordigers van FNV en Amnesty
International. Op de aandeelhoudersvergadering van de
bierfirma voerde een van de actievoerders het woord. Tenslotte
hebben ASeed en XminY een samenwerkingsverband opgericht met
o.a. FNV, GroenLinks, PvdA en D'66. Begin juli besloot
Heineken zich volledig terug te trekken uit Birma.

EINDE KADER

De acties tegen de aanwezigheid van Heineken in Birma, tegen
de laagvliegoefeningen in Canada en tegen de milieuverwoesting
die Shell aanricht in Nigeria, zouden de indruk kunnen
vestigen dat het om incidenten, om uitwassen gaat. In feite
gaat het hier om het topje van de ijsberg. Deze schrijnende
voorbeelden laten zien wat het fundament is van onze
grootschalige consumptiemaatschappij: uitbuiting van de Derde
Wereld en uitputting van het milieu.
In feite is iedere investering van een multinational in een
Derde Wereldland uit den boze. Maar om dit algemene,
omvangrijke probleem op een pakkende manier aan de orde te
stellen, blijft het nodig telkens weer een concrete misstand
in de publiciteit te brengen.


Boerengroep

Behalve actievoeren zijn er nog tal van andere manieren om je
verbondenheid met mensen in de Derde Wereld en met het milieu
uit te drukken. Zo kan je bij Milieudefensie meedoen aan een
brievenschrijfcampagne voor milieuactivisten in het Zuiden,
onder de naam Earth Alarm. Of de Landelijke India Werkgroep
helpen bij het op orde houden van hun uitgebreide
documentatiecentrum. Of donateur worden van het
'solidariteitsfonds' XminY, zodat deze kleinschalige,
kritische projecten in de Derde Wereld kan ondersteunen.

De samenhang tussen Derde Wereld- en milieuproblemen kwam
opvallend duidelijk aan het licht in een samenwerkingsproject
van een groep boeren uit Nederland en Midden- en Zuid-Amerika.
Na een discussieavond over honger in de Derde wereld, in 1983,
besloot een groep Zuid-Hollandse boeren een werkgroep op te
richten: de WAV, Werkgroep ontwikkelingssamenwerking
Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. Om concreet iets te doen aan
de ellende in de Derde Wereld zamelden zij geld in voor
waterpompen in Sri Lanka en Bangladesh. Maar geld geven alleen
bevredigde niet. De boeren kregen behoefte aan een
intensiever, persoonlijk contact met mensen uit de Derde
wereld.
Via de COZAC (stichting ter bevordering van COntacten met
Zuid-Amerika en het Cara<bische gebied) kwamen zij in contact
met boeren in Colombia, Venezuela en de Antillen. In 1985 was
er een workshop in Nederland, waar de boeren uit Noord en Zuid
elkaar ontmoetten en ervaringen uitwisselden.
Daarna volgde een bezoek aan enkele boerderijen van de WAV.
Een van de boeren herinnert zich:

KADER
"Ook bij mij kwamen ze langs. Toen zei die man uit Venezuela
hier in de melkput: 'Ik begrijp er niets van. Veertien dagen
heb ik met jullie gediscussieerd en jullie zeggen dat jullie
teveel melk hebben en teveel mest en teveel techniek. En ik
zie niets anders dan techniek en stront in de bak.' Hij stond
met zijn handen in het haar. 'Ik begrijp er niks van', zei
hij.
Ik dacht dat de man dat in zijn simpelheid zei, dat hij de
werking van de techniek niet begreep. Later hoorde ik dat hij
meerdere gedichtenbundels geschreven had. Als praktizerende
boer. Dan vraag je je af, wie is er nou meer waard? Ik met
mijn techniek, of hij met zijn kleinschalige bedrijf, waar hij
ontzettend veel plezier in had, contact met de grote natuur en
noem maar op. En daar wat van verwoorden kon."

EINDE KADER

De boeren besloten gezamenlijk, ieder in hun eigen land, aan
een alternatieve ontwikkeling te werken. De WAV ging op zoek
naar een milieu- en natuurvriendelijke bedrijfsvoering.
Waarbij ieder bedrijf verschillende mogelijkheden en iedere
boer verschillende interesses bleek te hebben. 
Jaarlijks bleven ze een plaatselijke avond over het
wereldvoedselprobleem organiseren en bleven ze intensief
contact houden met hun vrienden in Zuid- en Midden-Amerika. In
1989 gingen ze zelfs op bezoek in Colombia. In 1991 zijn drie
boeren overgestapt op de biologische landbouw. Anderen
richtten zich op de kleinschalige, lokale produktie van
veenweidekaas, weer anderen op een natuurvriendelijke
bedrijfsvoering die ook het plaatselijke, eeuwenoude
cultuurlandschap in tact laat1.


Eigen omgeving

Niet alleen in de Derde Wereld veroorzaakt het Westerse
verlangen naar meer-meer-meer forse problemen. Ook onze eigen
omgeving dreigt onleefbaar te worden, bijvoorbeeld door de
toename van het auto- en vliegverkeer. Ook hier zijn
confronterende acties noodzakelijk om de discussie over deze
problemen vlot te trekken en ze op de politieke agenda te
plaatsen.

Onder de kop: "Jongeren bezetten Schiphol-infocentrum"
verscheen september 1995 het volgende artikel in de
Baanbreker, het blad voor mensen die zich actief verzetten
tegen de uitbreiding van Schiphol.

KADER

"Eind juli bezetten enkele tientallen jongeren twee en een
half uur lang Schipholscoop, het 'informatie'centrum van de
luchthaven. Zij waren van mening dat het eenzijdige verhaal
schreeuwde om een aanvulling. Daarom plakten zij teksten op
over vliegverkeer en het broeikaseffect, de verzuring, de
risico's voor de ozonlaag en de nadelen voor de Derde Wereld.
De jongeren eisten een gesprek met iemand van de Schipholtop
en de toezegging de tentoonstelling officieel aan te passen.
De luchthaven willigde beide eisen in. Schiphol weigerde
echter een gedeelte van de expositieruimte ter beschikking te
stellen aan critici van de uitbreiding. 

De bezetting van Schipholscoop was het klapstuk van de
milieufietsdemonstratie 'Nederland Overvoerd', georganiseerd
door het JMA (Jongeren Milieu Aktief) en ASeed (een
internationaal netwerk voor milieu en ontwikkeling). Zo'n
veertig jongeren en een paar veertigers trokken een week lang
discussi%rend en actie voerend door Nederland. Met geweldloze
blokkades, gesprekken met plaatselijke politici, bezettingen
en straattheater protesteerden zij tegen de Betuwelijn,
Schiphol en steeds meer autowegen. De jongeren pleitten voor
een regionale economie, meer fiets- en wandelroutes en beter
openbaar vervoer.
De tocht begon in Enschede en voerde via Zutphen, Wageningen,
Den Haag, Delft en Rotterdam naar het Bulderbos, waar de
actievoerders twee dagen kampeerden. Vanuit het protestbos
fietsten de jongeren in het holst van de nacht naar de
luchthaven voor een spectaculaire fakkeldemonstratie, compleet
met drie vuurspuwers, Afrikaans tromgeroffel, meerstemmige
liederen, razendsnelle fietsrondjes en veel indianengehuil.

De volgende ochtend nam de helft van de groep 'afscheid', om
'naar huis te fietsen'. In Amsterdam trokken de jongeren
keurige spijkerbroeken aan en nette T-shirts. Ze deden
lipstick op en knipten wilde baardjes zorgvuldig bij. Vermomd
als keurige dagjesmensen namen ze in kleine groepjes de trein
naar de luchthaven om Schipholscoop te gaan bezetten.
De andere helft voerde daar intussen, opvallend geschminkt,
een muziektheaterstuk op van een grote machine die Nederland
plat walst. Heel wat agenten stonden zo geboeid te kijken dat
ze de plotselinge jeugdige belangstelling voor het
informatiecentrum niet opmerkten en de bezetting moeiteloos
verliep. "Is iedereen er? Ja? Dan is nu dit gebouw bezet."
De politie greep niet in, de sfeer bleef ontspannen, het
publiek had begrip en er was aardig wat belangstelling van de
pers. Een betere afsluiting van de actieweek hadden de
Overvoerd fietsdemonstranten zich niet kunnen wensen."

EINDE KADER

De combinatie van onderling stevig doorpraten over
maatschappelijke onderwerpen, de pers benaderen en actie
voeren met samen fietsen, kamperen en feest vieren werkte
prima. 


Kleinschaligheid in de praktijk

Behalve het leveren van kritiek is ook het zoeken van een
alternatief voor de grootschalige consumptie-economie van
levensbelang. De afgelopen tientallen jaren hebben heel wat
mensen speciaal met het oog daarop een eigen ide%el bedrijfje
opgezet. Hoewel deze kleinschalige, alternatieve bedrijfjes
een reactie vormen op de uitbuiting en de psychische
overbelasting van het gangbare bedrijfsleven, blijken ze in de
praktijk zoveel werk met zich mee te brengen, dat heel wat
ide%le ondernemers er niet aan ontkomen roofbouw te plegen op
zichzelf. 
'De Kleine Aarde' richt zich speciaal op het uitproberen en
ondersteunen van alternatieven. Jan Juffermans, die al jaren
bij deze organisatie werkt, maakt in een interview duidelijk
dat het vaak niet perse nodig is een eigen bedrijfje op te
richten:

KADER

"Je kunt autonome produktie ook combineren met een baan. Zelf
heb ik een baan van drie dagen in de week. De andere dagen heb
ik dus tijd voor eigen produktie, dat is echt ideaal. Ik
produceer zelf voedsel, maak eigen kleding en teel mijn eigen
bloemen."2
De interviewer besluit zijn artikel met de conclusie: "Voor
diegenen die het niet zien zitten om zelf een bedrijfje te
hebben, omdat je dan meestal keihard moet werken (er zijn ook
mensen die dat juist lekker vinden of dat er voor over hebben)
zijn er allerlei tussenvormen te bedenken, die ook mens- en
milieuvriendelijk zijn. Dus naar smaak je eigen mix maken van
een deeltijdbaan, je eigen kleren maken, hobby- of
deeltijdboeren, af en toe vervelend uitzendwerk doen om met de
trein naar Barcelona te kunnen, vrijwilligers- of free-lance
werk, zorg, LET's, voedselco"peraties, huishoudelijk werk. Van
klein- naar fijnschalig."

EINDE KADER

Studie, verzet en alternatief

Studie kan ons inzicht in de complexe samenhangen vergroten,
onze gevoeligheid daarvoor verhogen. Het kan ons helpen te
zien waar actie noodzakelijk is en ons stimuleren een
alternatief uit te proberen. Zolang we ons niet met huid en
haar overleveren aan de 'ware' theorie. 
Twee fraaie voorbeelden van een levende, gegroeide
verwevenheid van studie, verzet en alternatief treffen we aan
in het verhaal van een groep Keulse krakers en in de
geschiedenis van een drietal feministen die een Instituut voor
zelfvoorzieningseconomie opgericht hebben.

De Duitse krakersgroep 'Sozialistische Selbsthilfe K"ln' (SSK)
is ontstaan in de zeventiger jaren vanuit de
studentenbeweging. Oorspronkelijk hield de groep zich bezig
met de opvang van jongeren die van huis weggelopen waren of in
de gevangenis gezeten hadden. Toen de gemeente Keulen in 1974
de subsidie stop zette, stapten zeventig van de honderd leden
op. De overgeblevenen probeerden geld te verdienen met de
verkoop van tweedehands meubelen en kleren en allerlei
ongeregeld werk, zoals schoonmaken en tuinen verzorgen. De
groep ving psychiatrische pati%nten op en stelde de
gebruikelijke gang van zaken in psychiatrische inrichtingen
aan de kaak. De SSK verzette zich samen met andere Keulse
krakers actief tegen de afbraak van volksbuurten ten behoeven
van banken en luxe kantoren. 
In 1986 raakte de groep in een ernstige crisis. Naar
aanleiding van de kernramp in Tsjernobyl vroeg de SSK zich
vertwijfeld af wat haar socialistisch ideaal nog waard was, nu
het milieu zo ernstig bedreigd werd. 
In die tijd organiseerden de feministische sociologen en Derde
Wereld-kenners Claudia von Werlhof en Maria Mies een
conferentie over het perspectief van de
zelfvoorzieningseconomie. Activisten en wetenschappers uit de
vrouwen-, de milieu- en de Derde Wereldbeweging en de
alternatieve economie kwamen bij elkaar. Vandana Shiva was een
van de deelneemsters. Zij vertelde van de Chipko-beweging. Ook
drie leden van de SSK waren uitgenodigd, omdat ze, naar het
idee van Mies, onbewust al jaren de principes van de
zelfvoorzieningseconomie in de praktijk brachten. Op de
conferentie ontdekten de drie tot hun verrassing grote
overeenkomsten tussen de idee%n van groepen uit de Derde
Wereld, die niet opgenomen wilden worden in de markteconomie
en hun eigen verlangen los te komen van die economie.
Via een congresganger kwam de SSK in contact met een bioloog
die een nieuwe methode had ontwikkeld om in korte tijd in een
vat compost te maken. Na een korte proefperiode was de groep
zover dat zij GFT-afval in de buurt ophaalde, daar zelf
compost van maakte en die verkocht. De SSK benaderde
gemeentebesturen in de omgeving en sloot contracten met hen af
over het inzamelen van bio-afval. De gemeenten betalen de SSK
net zoveel voor het ophalen van dit afval als de offici%le
vuilverbrander vraagt voor het 'verwerken' van eenzelfde
hoeveelheid. Het heeft jaren geduurd de contracten los te
krijgen omdat het vuilverwerkingsbedrijf flink
tegenstribbelde. Maar de SSK wist wel dat politieke strijd een
behoorlijke inzet en een lange adem vereist.
De volgende stap was de aankoop van een stukje braakliggende
grond om de eigen compost zelf te benutten en er zelf groente
te kweken. Later heeft de SSK nog wat meer grond en een oude
boerderij gekocht. Deze heeft zij nu opgeknapt en ze houdt er
kippen, eenden, varkens, geiten, schapen en een paard die de
schillenkar trekt. Een stuk of acht mensen kunnen van de
opbrengst van de boerderij leven.
Het is hard werken, maar tegelijk heel bevredigend. Het
project pakt een sociaal probleem aan en tegelijkertijd een
milieukwestie. 'Overbodige' mensen, zoals ex-psychiatrische
pati%nten, beperken de vuilverbranding en verminderen zo de
milieuverontreiniging. Bovendien brengen ze waardevolle
grondstoffen terug in hun natuurlijke kringloop. Het project
werkt goedkoper dan de vuilverbrander, tast het milieu niet
aan en levert meer arbeidsplaatsen op, terwijl het werk
afwisselender en minder vervreemdend is.3
Het project is niet het resultaat van een diep doordachte
strategie. Telkens is de volgende, noodzakelijke stap gezet.
Terwijl de ervaringen, die het dagelijkse werk en de politieke
strijd opleverden, het nadenken over een alternatieve economie
en een menselijker maatschappij stimuleerden. 


Onderzoek en praktijk

In 1995 hebben Maria Mies, Claudia von Werlhof en Veronika
Bennholdt-Thomsen samen met enkele anderen het Institut f?r
Theorie und Praxis der Subsistenz (ITPS) opgericht. Zij zijn
ervan overtuigd dat de zelfvoorzieningseconomie (Subsistenz)
de toekomst heeft. 
Het doel van het ITPS is niet om een nieuwe utopie te bedenken
en te propageren. Het wil aansluiten bij vormen van
zelfvoorziening die nu al bestaan. Het gaat dan om
huishoudelijk werk, verzorging van kinderen, zieken en
ouderen, het onderhouden van een moestuin en om projecten als
een burenhulpdienst en een inloophuis voor ex-psychiatrische
pati%nten. Door dit werk te bestuderen en te beschrijven laat
het ITPS zien dat er meer is dan alleen de markteconomie.
Behalve een zevental onderzoeksters is er ook een schrijver
verbonden aan het instituut, die een documentatiecentrum opzet
over zelfvoorzienings-technieken, een
schilderes/kruidengeneeskundige en een boer. Alle mensen van
het ITPS werken geregeld mee op de biologische boerderij de
F"genhof en brengen zo zelfvoorziening in de praktijk. 
Het instituut doet momenteel onderzoek naar de mogelijkheden
om tot een regionale economie te komen in twee streken in
Noordrijn-Westfalen en naar het samenleven van mensen met en
zonder een handicap. Bovendien bouwt het ITPS een caf' annex
winkel annex studiecentrum.4


Noten
1. Hester Tielrooy, Een gideonsbende in de
Alblasserwaard/Vijfheerenlanden, 1991.
2. Michiel Bussink, 'Van klein- naar fijnschalig', in
Ongehoord, nummer 14, pagina 4, Nijmegen, 1996.
3. Maria Mies, 'The Need for a New Vision: the Subsistence
Perspective', hoofdstuk 20 uit het boek Ecofeminism, Fernwood
Publications, Halifax en Zed Books, Londen, 1993.
4. Maria, Mies, 'Editorial: Liebe Subsistenz-FreundInnen', en
'Zur Geschichte des Subsistenzansatzes'; en Veronika
Bennholdt-Thomsen, 'Vom hartn"ckigen Fortbestehen eines
kleinen Bauernhofes', Rundbrief Subsistenz Perspektive, nummer
6, Institut f?r Theorie und Praxis der Subsistenz, Bielefeld,
1996.

Meer informatie
- Earth Alarm, telefoon: 020 6262 620; e-mail: e-
alarm@milieudefensie.nl; website
www.milieudefensie.nl/earthalarm 
- Landelijke India Werkgroep, telefoon: 030 232 1340; e-mail:
liw@antenna.nl; website: www.indianet.nl
- Solidariteitsfonds XminY, telefoon: 020 627 9661; e-mail:
xminy@xminy.nl; website: www.xminy.nl
- WAV, Werkgroep voor duurzame landbouw en
ontwikkelingssamenwerking Alblasserwaard/Vijfheerenlanden,
telefoon: 0347 35 1294.
- Den HŸneker, Vereniging voor Agrarisch Natuur- en
Landschapsbeheer in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden.
Informatie: De Laak 31, 4128 CA, Lexmond; telefoon: 0347 34
2044 tussen 9 en 12 uur; e-mail: info@denhaneker.nl; website:
www.denhaneker.nl 
- Institut f?r Theorie und Praxis der Subsistenz (ITPS), Am
Zwinger 16, 33602 Bielefeld, Duitsland
- JMA, Jongeren Milieu Aktief, telefoon: 020 550 7436; e-mail:
info@jma.org; website: www.jma.org
- ASEED, internationaal netwerk voor milieu en ontwikkeling,
telefoon: 020 668 2236; e-mail: aseedeur@antenna.nl; website:
www.aseed.net

Tijdschriften
- ZOZ, over kleinschalige initiatieven op het gebied van
milieu, vrede, cultuur, werk, economie en solidariteit;
telefoon: 040 291 0295; e-mail: omslag@omslag.nl; website:
www.omslag.nl
- Bija, a quarterly monitor on Biodiversity, Biotechnology and
Intellectual Property Rights; Research Foundation for Science,
Technologie and Natural Resource Policy, A 60 Hauz Khas, New
Delhi 110 016, India.

Zie verder de webpagina Links.

==================

BOEK SHIVA  A31

VERTALING  DECOLONISING THE NORTH

door : Jan Paul Smit  -  aangepaste versie november 1996
=====================

6.
HET NOORDEN DEKOLONISEREN

De blanke man belast de aarde steeds meer, vooral het Zuiden.
De geschiedenis van de laatste 500 jaar laat telkens weer zien
dat wanneer het Noorden natuur en volken buiten het Noorden
koloniseert, de koloniserende mannen en de koloniserende
maatschappij zichzelf superieur vonden en dat zij dus
verantwoordelijk waren voor andere volken en culturen, voor de
toekomst van de aarde. De zware last, die op de schouders rust
van de blanke man, komt voort uit dit superioriteitsgevoel.
Uit het idee van de zware last komen de werkelijke zware
lasten voort die de blanke aan natuur, vrouwen en andere
volken oplegt. Daarom is dekolonisatie van het Zuiden nauw
verbonden met de dekolonisatie van het Noorden.
Gandhi beklemtoonde dat het bij vrijheid om de ervaring van
individuen gaat; dat niet alleen de onderdrukten van de wereld
zich ''n voelen, maar dat in bredere zin de onderdrukkers
eveneens gevangen zitten in een cultuur van onderdrukking.
Dekolonisatie is daarom voor de kolonisator evengoed van
belang als voor de gekoloniseerde. Dekolonisatie van het
Noorden is ook van wezenlijk belang omdat het proces van
verrijking tegelijkertijd armoede voortbrengt, het vergaren
van kennis tegelijkertijd onwetendheid schept en het verwerven
van vrijheid tegelijkertijd onvrijheid.
In de beginfase van de kolonisatie bestond de zware last van
de blanke man uit zijn behoefte de niet-blanke volken
'beschaving bij te brengen'. Dit betekende voor hen vooral dat
ze beroofd werden van hun natuurlijke hulpbronnen en rechten.
In een latere kolonisatie-fase torste de blanke de zware last
van de 'ontwikkeling' van de Derde Wereld. Opnieuw betekende
dit dat lokale gemeenschappen natuurlijke hulpbronnen en
rechten verloren. Nu staan we op de drempel van de derde
kolonisatie-fase, waarin de blanke gebukt gaat onder zijn
opdracht het milieu te redden, speciaal het milieu van de
Derde Wereld. En opnieuw betekent dit dat hij controle moet
uitoefenen over rechten en natuurlijke hulpbronnen.
Iedere keer wanneer het Noorden controle over nieuwe aspecten
van het leven van de bevolking in het Zuiden opeiste,
rechtvaardigde het zich met een of andere 'zware last van de
blanke man', die voortkomt uit zijn superioriteitsgevoel.
Doordat de blanke man zo'n zware last torst, krijgen,
paradoxaal genoeg, de aarde en andere volken nieuwe lasten te
dragen in de vorm van milieuvernietiging, armoede en
onteigening. Dekolonisatie van het Noorden is van wezenlijk
belang voor het oplossen van de zogenaamde de 'milieu- en
ontwikkelingscrisis' in het Zuiden. De voorschriften van het
Noorden hoe het Zuiden het best gered kan worden, hebben
altijd nieuwe lasten en nieuwe slavernij opgeleverd. De
redding van het milieu kan niet bereikt worden op de oude
koloniale manier van de blanke man die zware lasten torst. Dat
is op ethische, economische en epistemologische gronden
onmogelijk.


Ethische kolonisatie: van de democratie-van-al-het-leven tot
de overheersing van de natuur door de mens

De meeste niet-Westerse culturen zijn gegrondvest op de
democratie-van-al-het-leven. Als schoolmeisje was de eerste
les die ik leerde in de Hindi-klas dat mensen lid zijn van de
Vasudhaiva Kutumkam, de familie van de aarde. Rabindranath
Tagore, onze nationale dichter, schreef, toen de
onafhankelijkheidsbeweging op haar hoogtepunt was, in Tapovan,
dat de Indiase cultuur zich onderscheidt van andere culturen
door de levensprincipes van de natuur te defini%ren als de
hoogste vorm van culturele evolutie.

KADER

De cultuur van het bos is als een krachtige brandstof voor de
Indiase maatschappij. Haar cultuur die uit het bos opbloeide,
is benvloed door de diverse processen van vernieuwing van het
leven die altijd spelen in het bos, vari%rend van soort tot
soort, van jaargetijde tot jaargetijde, wisselend in aanblik,
geluid en geur. Het ''n-makende principe van leven in
diversiteit, van democratisch pluralisme, is zo het principe
van de Indiase beschaving geworden.1

EINDE KADER

Als bron van leven werd de natuur vereerd als iets heiligs en
werd de menselijke evolutie afgemeten naar het vermogen zowel
intellectueel als emotioneel een wisselwerking aan te gaan met
de natuur, in harmonie met haar ritmes en structuren.
Uiteindelijk is de ecologische crisis geworteld in de
misvatting dat de mens geen deel uitmaakt van de democratie
van de natuur; dat hij los staat van de natuur en erboven. Zo
zag bijvoorbeeld de beroemde natuurwetenschapper Robert Boyle,
die ook gouverneur van de New England Company was, in de
mechanica een instrument om macht uit te oefenen niet alleen
over de natuur, maar ook over de oorspronkelijke bewoners van
Amerika. Hij verklaarde openlijk dat het zijn bedoeling was de
indianen uit New England te bevrijden van hun absurde idee%n
over de werking van de natuur. Hij bestreed hun idee dat de
natuur "een soort god" was en voerde aan dat "de diepe
verering voor wat men natuur noemt, een ontmoedigend beletsel
is voor de mens om gezag uit te oefenen over de inferieure
schepselen Gods."2 "Het gezag van de mens over inferieure
schepselen Gods" kwam dus in de plaats van de "familie van de
aarde".
Deze beperking van het blikveld was van wezenlijke betekenis
voor het kolonialisme en kapitalisme. Het concept van een
familie van de aarde sloot exploitatie en overheersing uit.
Daarom was een ontkenning van de rechten van de natuur en de
samenlevingen die gebaseerd zijn op de natuur essentieel om
hen ongecontroleerd uit te kunnen buiten en winst te kunnen
maken. Zoals Crosby opmerkt: "Tijdens de eeuwen van het
Europese imperialisme leidde het christelijke standpunt dat
alle mensen broeders zijn keer op keer tot het vervolgen van
niet-Europeanen. Hij die mijn broeder is begaat de zonde dat
hij niet is zoals ik ben."3 Telkens wanneer de Europeanen
inheemse volken van Amerika, Afrika of Azi% 'ontdekten'
bestempelden zij hen tot wilden, die verlost moesten worden
door een superieur ras. Zelfs slavernij was daarom
gerechtvaardigd en een weldaad tegenover de tot slaaf gemaakte
Afrikanen, omdat deze hen uit de 'eindeloze nacht van de wilde
barbarij' in de armen van een 'superieure beschaving' voerde.
Alle wreedheid was toegestaan vanwege die veronderstelde
superioriteit en de exclusieve status van volledig menszijn,
die de Europese man bereikt had. Het uitmoorden van inheemsen,
waar dan ook, werd moreel gerechtvaardigd met de redenering
dat zij geen echte mensen waren; ze behoorden tot de fauna.
Zoals Pilger constateerde gold dat volgens de Encyclopedia
Britannica zeker voor de inheemse volken van Australi%. "De
Australische mens is een roofdier, wreder dan de lynx, het
luipaard of de hyena, hij verslindt zijn eigen mensen."4 In
het
Australische leerboek Triumph in the Tropics worden de
Australische aboriginals vergeleken met hun half wilde
honden.5
Als dieren had de inheemse bevolking van Australi%, Amerika,
Afrika en Azi% geen mensenrechten. Zoals Basil Davidson
opmerkt, bestond de morele rechtvaardiging voor het
binnendringen van het gebied en het onteigenen van grond en
bezittingen van andere volken uit de veronderstelde
'natuurlijke' superioriteit van de Europeanen tegenover de
'wetteloze stammen' en de 'wild rond rennende volken'.6 
Wetenschappelijke en religieuze missies ontkenden de rechten
van de natuur. Bij de wetenschappelijke revolutie vernietigde
de mechanica het idee van een zichzelf herstellende, zichzelf
organiserende natuur die al het leven in stand houdt. Voor
Bacon, die de vader van de moderne wetenschap wordt genoemd,
was de natuur niet langer Moeder Natuur, maar een vrouw die
door een agressieve mannelijke geest veroverd moest worden.
Deze nieuwe kijk op de natuur, die veranderde van een levende,
voedende moeder in een levenloze manipuleerbare materie, kwam,
benadrukt Carolyn Merchant7, het groeiende kapitalisme
bijzonder goed van pas kwam omdat deze het niet zonder
uitbuiting kon stellen.

KADER

Het opzijschuiven van animistische, organische opvattingen
over de kosmos veroorzaakte de dood van de natuur - het meest
verstrekkende effect van de wetenschappelijke revolutie. Omdat
de natuur nu werd gezien als een systeem van dode, levenloze
deeltjes, bewogen door externe, in plaats van innerlijke
krachten, kon de mechanica van Newton zelf het manipuleren van
de natuur rechtvaardigen. Bovendien, als filosofisch stelsel
sloot de mechanica aan bij een waardestelsel gebaseerd op
macht, wat juist de richting was die het handelskapitalisme
insloeg.8

EINDE KADER

Terwijl we de ethische aspecten van de ecologische crisis
terug kunnen voeren op de zelf bedachte zware last van de
blanke man als de enige soort met rechten, vormen de
milieuproblemen voor hem opnieuw een zware last. De ethiek van
het Noorden wordt nu ruimhartig uitgebreid door andere soorten
en volken rechten toe te kennen. Maar let wel, terwijl in de
Europese gedachtengang het idee doorbreekt dat de natuur in al
zijn verschijningsvormen rechten heeft, heeft zij een blinde
vlek voor het verlies van de rechten van de natuur op diepere
niveaus dan ooit tevoren, en voor de inperking van het recht
van volken om te overleven. Deze gespletenheid wordt het beste
ge<llustreerd aan de hand van problemen rond biodiversiteit.
Terwijl aan de ene kant biodiversiteit op ethische gronden
verdedigd wordt vanwege haar intrinsieke waarde en vanwege het
bestaansrecht van alle soorten, worden ontwikkelingen in de
biotechnologie gebaseerd op de aanname dat soorten geen
intrinsieke waarde hebben. Daar worden soorten van hun rechten
beroofd. En aangezien de ethiek van de democratie-van-al-het-
leven laat zien dat je geen onderscheid kan maken tussen
rechten van de natuur en rechten van mensengemeenschappen, is
deze nieuwe verkrachting van de rechten van de natuur nauw
verbonden met de verkrachting van de rechten van boeren,
inheemse volken en vrouwen als kenners en gebruikers van
biodiversiteit.


Economische kolonisatie: de toename van overvloed en armoede

Twee economische mythen vergemakkelijken de scheiding van twee
processen die nauw met elkaar verbonden zijn: de groei van
overvloed en de groei van armoede. De eerste mythe vertelt dat
alleen toename van kapitaal werkelijke groei is. Onopgemerkt
blijft de vernietiging van de natuur en de
zelfvoorzieningseconomie van de bevolking die de noodzakelijke
voorwaarde is van deze groei. De twee gelijktijdig geschapen
externe effecten van de groei - milieuvernietiging en
armoede - worden dan met elk......r in oorzakelijk verband
gebracht, en niet met de groei. Armoede, zo wordt gezegd,
veroorzaakt milieuvernietiging. De ziekte wordt dan het
medicijn: groei zal het armoedeprobleem oplossen en vooral de
milieucrisis die zij heeft veroorzaakt. Deze boodschap
verkondigen de ontwikkelingsrapporten van de Wereldbank, het
Brundtlandrapport Our Common Future9 en de UNCED (United
Nations Conference on Environment and Development, Rio de
Janeiro, 1992).
De tweede mythe die de overvloed los maakt van de armoede is,
zoals al eerder gezegd, de aanname dat je niet produktief
bent, als je datgene consumeert wat je zelf produceert. Deze
aanname ligt ten grondslag aan de bepaling van het nationale
produkt, de maatstaf van de economische groei. Beide mythen
stellen groei en consumentisme fraaier voor dan ze zijn en ze
verhullen ook de werkelijke processen die de armoede
veroorzaken. Vooral omdat de markteconomie, die gedomineerd
wordt door het kapitaal, niet de enige economie is. Toch wordt
bij ontwikkeling alleen gekeken naar de groei van de
markteconomie. De onzichtbare kosten van de economische
ontwikkeling worden gedragen door de andere twee economie%n:
die van de natuurlijke processen en die van het overleven van
de bevolking. Door de onbekendheid met of de ontkenning van
deze twee economie%n veroorzaakt ontwikkeling
milieuvernietiging en bedreigt zij het voortbestaan van de
mensheid. Toch blijven deze beide negatieve externe effecten
van ontwikkelingsprocessen verborgen.
Handel en het ruilen van goederen en diensten hebben altijd
bestaan in menselijke samenlevingen, maar ze waren
ondergeschikt aan de economie%n van de natuur en de bevolking.
Door de markt en het door mensen gevormde kapitaal als het
hoogste organiserende principe voor de samenleving te
beschouwen, zijn de twee andere organiserende principes - de
ecologie en de overlevingseconomie - verwaarloosd en
vernietigd, terwijl deze twee toch het leven in de natuur en
de samenleving gaande houden en stimuleren.
De moderne idee%n over economie en ontwikkeling treffen we
slechts aan in een miniem gedeelte van de geschiedenis van de
menselijke interactie met de natuur. Eeuwenlang verschaften de
principes van zelfvoorziening samenlevingen de materi%le basis
om te overleven doordat ze alles wat nodig was voor het
levensonderhoud direct van de natuur betrokken. De grenzen van
de natuur werden gerespecteerd en bepaalden de grenzen van de
menselijke consumptie. In de meeste Zuidelijke landen voorzien
nog steeds heel veel mensen in hun levensonderhoud via de
overlevingseconomie, onzichtbaar voor de economische
ontwikkeling, die alleen oog heeft voor de markt. Uiteindelijk
zijn alle mensen in alle samenlevingen voor hun overleven
afhankelijk van de natuur-economie. Wanneer zelfvoorziening
het organiserende principe voor de relatie van de samenleving
met de natuur is, is de natuur een gemeenschappelijk goed. Zij
wordt een hulpbron als winst en opeenhoping van kapitaal de
organiserende principes gaan vormen, die exploitatie van
natuurlijke hulpbronnen voor de markt onontkoombaar maken.
Zonder schoon water, vruchtbare aarde en genetische
diversiteit bij voedselgewassen en andere planten kan de
mensheid niet overleven. De economische ontwikkeling, die het
gemeenschappelijke bezit van de natuur vernietigd heeft, loopt
uit op een nieuwe botsing; een conflict tussen de economie van
de natuur en de overlevingseconomie, omdat mensen, die door de
ontwikkeling beroofd zijn van hun traditionele middelen om te
overleven en van het land waarvan ze gewoonlijk gebruik
maakten, gedwongen zijn te overleven van een alsmaar
afkalvende natuur.
Terwijl men nu begint in te zien dat ontwikkeling, economische
groei en commercialisering de wortel vormen van de
milieucrisis, worden zij, paradoxaal genoeg, toch als medicijn
aangeboden tegen de milieucrisis onder het mom van 'duurzame
ontwikkeling'. Daardoor is de werkelijke betekenis van
duurzaamheid verloren gegaan. De ideologie van duurzame
ontwikkeling zit gevangen binnen de grenzen van de
markteconomie. In deze visie staan conflicten over natuurlijke
hulpbronnen en milieuvernietiging los van de economische
crisis. 'Duurzame ontwikkeling' biedt de uitbreiding van de
markteconomie aan als een oplossing voor deze crisis. Het
gevolg is dat er in plaats van programma's voor geleidelijk
herstel van de natuur- en overlevingseconomie maatregelen
voorgeschreven worden om de natuurlijke hulpbronnen
onmiddellijk nog intensiever te exploiteren en daar extra in
te investeren. Clausen, de president van de Wereldbank
beweerde dat "een beter milieu, meestal afhangt van
voortgaande groei."10 Later bracht Chandler11 dit argument
opnieuw naar voren om een markt-vriendelijke oplossing te
bepleitten voor milieuproblemen, omdat hij gelooft dat
levensvatbare plannen tot natuurbehoud alleen van de markt
kunnen komen.
Overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen bevordert
economische groei en deze maakt op haar beurt deze hulpbronnen
schaars. Voortgaande economische groei kan niet tot herstel
leiden van die gebieden die vernietigd worden om die
economische groei mogelijk te maken; de natuur krimpt in als
het kapitaal groeit. De groei van de markt kan de crisis niet
oplossen die zij voortbrengt. Bovendien, natuurlijke
hulpbronnen kunnen wel veranderd worden in klinkende munt,
maar geld kan niet omgezet worden in ecologische processen. In
de economie van de natuur is het betaalmiddel niet geld, maar
leven. Omdat de produktie in de economie van de natuur en van
het volk over het hoofd gezien wordt, tellen deze economie%n
niet mee. In de zelfvoorzienings-economie%n van het Zuiden
zijn de producenten tegelijkertijd consumenten en beheerders,
maar hun produktiviteit wordt ontkend en ze worden gereduceerd
tot alleen maar consumenten. Het programma tot het behoud van
biodiversiteit van de Wereldbank, het World Resources
Institute (WRI), de International Union for the Conservation
of Nature (IUCN) en het Wereldnatuurfonds (WWF) illustreert
deze gedachtengang.12 In dit voorstel wordt economische waarde
onderverdeeld in de volgende categorie%n:
     = consumptiewaarde: waarde van produkten die direct
     geconsumeerd worden, buiten de markt om, zoals brandhout,
     veevoer en wild;
     = produktieve waarde: waarde van produkten die verhandeld
     worden; en
     = niet-consumptieve waarde: indirecte waarde van
     ecosystemen, zoals bescherming van een rivierdal,
     fotosynthese, klimaatregeling en vorming van aarde.
Zo is een interessant waarde-schema gemaakt, dat analyse en
mogelijkheden bepaalt. Als de armen uit het Zuiden, die alles
voor hun levensonderhoud direct van de natuur betrekken,
alleen maar 'consumenten' zijn, en bedrijfsleven en handel de
enige 'producenten', dan volgt daar heel vanzelfsprekend uit
dat het Zuiden verantwoordelijk is voor de afbraak van zijn
biologische overvloed, en dat alleen het Noorden in staat is
deze te beschermen. Deze ideologisch geconstrueerde
tegenstelling tussen consumptie, produktie en beheer
verdoezelt de politieke en economische processen die ten
grondslag liggen aan de vernietiging van de biologische
diversiteit. Maar het ontkent vooral dat het Zuiden een
belangrijke donor is van het Noorden wat betreft biologische
materiaal, grondstoffen en zelfs financi%n. De belangrijkste
mythe die bij de dekolonisatie van het Noorden ontzenuwd moet
worden, is het sprookje dat er alleen een goederen- en
geldstroom van het Noorden naar het Zuiden gaat. In feite
exporteerden de arme landen uit het Zuiden in de tachtiger
jaren enorme sommen. Netto ging er jaarlijks vijftig miljard
dollar van het Zuiden naar het Noorden.13 De geldstroom zou
nog
veel groter zijn, als we de waarde van planten, genetisch
materiaal, goedkope cassave, sojabonen, vis en bosprodukten
meerekenen, die het Zuiden gedeeltelijk aan het Noorden
'schenkt' - aangezien de lage wereldmarktprijzen voor deze
goederen hun waarde voor het milieu of de samenleving niet
weergeven. Dezelfde processen die voor overvloed in het
Noorden zorgen, veroorzaken armoede in het Zuiden.


Intellectuele kolonisatie: de toename van kennis en
onwetendheid

Nooit eerder groeide de menselijke kennis zo razend snel -
nooit eerder was de onwetendheid over onze wereld groter. En
die onwetendheid komt voornamelijk voort uit de explosieve
groei van de wetenschappelijke kennis. 

KADER 

Zoals Ravetz stelt: We kunnen niet langer het traditionele
beeld vasthouden dat wetenschap de onwetendheid terugdringt
... Onwetendheid zal ons altijd vergezellen, en juist de door
mensen geschapen onwetendheid vormt een grote en toenemende
bedreiging van ons voortbestaan ... Het systeem handhaaft haar
geloofwaardigheid door een soort 'onwetendheid van de
onwetendheid' af te dwingen.14

EINDE KADER

Wanneer we kijken naar de complexiteit en de onderlinge
samenhang van de kringlopen waarmee Gaia haar evenwicht in
stand houdt, wanneer we het massieve geweld wat we nu op haar
loslaten beschouwen, en het primitieve wetenschappelijke
instrumentarium waarmee we haar codes trachten te ontcijferen,
dan kunnen we werkelijk spreken van een door mensenhanden
gemaakte onwetendheid. Afhankelijk van onze relatie met Gaia
kunnen we die onwetendheid misdadig of betreurenswaardig
noemen. Een kennissysteem dat 'onwetendheid van de
onwetendheid' afdwingt, heeft de belangrijkste plaats
toegewezen gekregen bij het scheppen van de moderne wereld.
Wetenschap wordt de motor van groei en vooruitgang genoemd.
Aan de ene kant beschouwt de huidige maatschappij zichzelf als
een beschaving gebaseerd op de wetenschap, die de manier van
denken bepaalt en de impuls is tot sociale verandering. In
deze visie is wetenschap bewust opgenomen in de maatschappij.
Aan de andere kant gaat men ervan uit dat wetenschap, in
tegenstelling tot alle andere maatschappelijke organisaties en
alle andere vormen van sociale produktie waardevrij is en
universeel en zodoende boven de maatschappij staat. Zij kan
niet openlijk bevraagd, noch beoordeeld of ge%valueerd worden.


KADER

Zoals Harding opmerkt: "God noch traditie is bevoorrecht met
zoveel geloofwaardigheid als wetenschappelijke rationaliteit
in moderne culturen. ... De heiligheid van de wetenschap maakt
het nauwkeurig onderzoeken van wetenschap, op dezelfde manier
als ieder ander instituut of stelsel van sociale gebruiken,
tot een taboe."15

EINDE KADER

Wetenschap is een produkt van het maatschappelijke
krachtenspel; de onderwerpen, waarmee de wetenschap zich bezig
houdt, worden bepaald door een kleine maatschappelijke
groepering. Toch heeft de huidige wetenschapsbeoefening de
bevoorrechte epistemologische positie toegewezen gekregen
sociaal en politiek neutraal te zijn. Zo toont de wetenschap
een dubbel gezicht: zij biedt technologische oplossingen voor
sociale en politieke problemen, maar schuift de
verantwoordelijkheid voor de nieuwe sociale en politieke
problemen, die zij zelf veroorzaakt, van zich af. Het
wetenschappelijke denken organiseert en verandert de
natuurlijke en maatschappelijke orde en weerspiegelt daarbij
de prioriteiten en opvattingen van een bepaalde klasse, sexe
en cultuur. Omdat zowel de natuur als de maatschappij echter
hun eigen orde hebben, gaat het opleggen van een nieuwe orde
niet vanzelfsprekend ordelijk en probleemloos. Vaak verzetten
bevolking en natuur zich, een verzet dat opzij geschoven wordt
als 'onverwachte neveneffecten'. Wetenschap blijft immuun voor
oordelen vanuit de maatschappij, en sluit zich af voor de
effecten die zij veroorzaakt. Op deze schizofrene manier wordt
de 'heiligheid' van de wetenschap gecre%erd. 
Voor een goede Noord-Zuidrelatie is het noodzakelijk de
verborgen verbanden tussen wetenschap, techniek en
maatschappij aan het licht te brengen en duidelijk te maken
wat buiten de discussie gehouden wordt. Er kunnen geen
evenwichtige en verantwoordelijke relaties tussen Noord en
Zuid bestaan, zolang wetenschap en techniek en de belangen die
zij steunen geen maatschappelijke verantwoording wensen af te
leggen. Bij de biotechnologische revolutie is de behoefte aan
verantwoording van vitaal belang, belangrijker dan ooit. Nu
bindende internationale afspraken, die bepaalde ethische en
politieke grenzen hadden kunnen trekken, ontbreken zal de
biotechnologische revolutie de polarisatie tussen Noord en
Zuid, tussen rijk en arm vergroten. De verhouding tussen
wetenschap, techniek en samenleving zal nog schever worden
aangezien een klein deel van de maatschappij een monopolie
heeft op deze kennis en de winsten opstrijkt, die voortvloeien
uit de biotechnologische revolutie. De rest van de
maatschappij is uitgesloten van de kennis en de winsten, maar
wordt wel gedwongen de ecologische, politieke en economische
lasten te dragen. Als er geen instellingen geschapen worden om
de sociale verantwoordelijkheid en maatschappelijke controle
gestalte te geven, zullen alle riskante produkten die eraan
komen in het Zuiden uitgeprobeerd worden. De bewoners van de
Derde Wereld zullen de proefkonijnen worden en het Zuiden zal
de stortplaats worden voor gevaarlijke afvalstoffen, terwijl
de winsten naar het gendustrialiseerde Noorden vloeien. In
feite is dit proces al begonnen; het is geen angst voor de
toekomst, het is nu al werkelijkheid. 
De activiteiten van de UNCED maken de technologie troebeler,
mystieker en magischer, in plaats van de heiligheid van
wetenschap en techniek aan te vallen en deze structuren
doorzichtiger te maken. Het idee, dat de natuur ontoereikend
is en dat de techniek haar zou kunnen verbeteren, vormde de
aanzet tot de milieucrisis. In de dominante gedachtengang
wordt nu de ziekte als medicijn aanbevolen en 'technologie-
overdracht' is het wondermiddel tegen iedere milieuziekte.
Zoals Angus Wright benadrukte: "Historisch gezien behaalden
wetenschap en techniek hun eerste resultaten door niet langer
uit te gaan van wonderen in de materi%le wereld. Het zou
misschien geen gek idee zijn tot dat uitgangspunt terug te
keren."16
Voor de dekolonisering van het Noorden is het een belangrijke
stap de almacht van wetenschap en techniek om milieuproblemen
op te lossen ter discussie te stellen. De tweede stap zou
moeten zijn niet langer te berusten in de alsmaar toenemende,
alles doordringende macht van het 'intellectuele
eigendomsrecht'. Terwijl het Zuiden nog gebukt gaat onder de
lasten van het kolonialisme, krijgt het er alweer nieuwe neo-
koloniale lasten erbij. De GATT (General Agreement on Tariffs
and Trade, Algemene Overeenkomst over Prijzen en Handel) gaat
op dezelfde manier te werk als de oude East India Company: zij
verlangt vrijheid voor de financi%le en industri%le belangen
van het Noorden en erkent de vrijheid van de bevolking van het
Zuiden en hun recht om te overleven niet. Die rechten worden
behandeld als barriSres voor de wereldhandel, die niks met
'prijsafspraken' te maken hebben. Net als in vroegere
kolonisatie-fasen worden de oorspronkelijke bewoners van het
Zuiden beroofd van hun burgerrechten door in iedere staat de
weg vrij te maken voor de super-burgerrechten van staatloze
ondernemingen. Opnieuw gaan handel en roof hand in hand,
vooral bij de TRIPs (Trade-Related Intellectual Property
Rights, met Handel Verbonden Intellectuele Eigendomsrechten -
onderdeel van de GATT). Omdat land, bossen, rivieren en
oceanen allemaal al gekoloniseerd zijn, m½eten er wel nieuwe
'gebieden' gevonden worden om te koloniseren, omdat de
kapitaalsgroei anders zou stoppen. De enige overblijvende
gebieden zijn die binnenin - binnenin planten en binnenin
lichamen van dieren en vrouwen. 
Voor een humane visie lijkt geen plek meer te zijn. De ruimte
die er was voor mens-elijkheid en alsmaar veranderend leven,
heeft plaats gemaakt voor de opvatting dat het verstand het
allerbelangrijkste is en dat een menselijke kijk een zuivere
verstandelijke benadering alleen maar kan vertroebelen. Omdat
het Noorden het contact verloren heeft met leven-temidden-van-
de-natuur is het vergiftigd geraakt met het idee de natuur te
kunnen herscheppen naar zijn eigen - dorre - verlangens, en in
feite zelf voor God te kunnen spelen. Een dode planeet zal
uiteindelijk het verschrikkelijke gevolg hiervan zijn - of
eventueel een werkelijk on-menselijke, volstrekt kunstmatige
wereld, temidden van een troosteloze natuurlijke woestenij.
Niet zoals in 1984, maar meer nog als in Aldous Huxley's
eerdere satirische novelle Brave New World.
Door het 'intellectuele eigendomsrecht' verliezen mensen op
tal van niveaus hun rechten. Om te beginnen is het besef, dat
kennis gemeenschappelijk bezit is, verloren gegaan. Dan kan
het idee ontstaan van een lichaamloze geest die kennis bezit.
Privaat in de uitdrukking 'privaat eigendom' komt van het
Latijnse privare, wat 'roven' betekent. De wetten van het
private eigendom, die in de vijftiende en zestiende eeuw van
kracht werden, braken het gemeenschappelijk recht van de
bevolking op bossen en weidegronden af en schiepen zo de
maatschappelijke voorwaarden voor kapitaalsaccumulatie door
industrialisatie. De nieuwe wetten van het private eigendom
waren bedoeld om het particuliere eigendomsrecht op
handelsgoederen te beschermen ten koste van de
gemeenschappelijke rechten op gemeenschapsgronden, de basis
van de zelfvoorzieningseconomie. 
Handelsovereenkomsten zijn merkwaardige plaatsen om mentale
produkten te bespreken. Toch is dat precies wat er gebeurde
toen de TRIPs onder pressie van de rijke landen op de agenda
kwamen van de Uruguay ronde van de GATT-onderhandelingen. De
multinationals van het Noorden sturen hun vertegenwoordigers
nu naar alle landen van de wereld om te pleiten voor een
strikte bescherming van het intellectuele eigendomsrecht, ten
minste voor alles wat in hun laboratoria gemaakt kan worden.
En de nieuwe technologie%n omvatten nu ook het leven. Bekeken
vanuit de multinationals is het intellectueel eigendomsrecht
van wezenlijk belang voor vooruitgang en ontwikkeling. Landen
die dit soort rechtsbescherming niet bieden worden ervan
beschuldigd nationale belangen te laten prevaleren boven
'internationaal' geaccepteerde principes van vrije handel. De
multinationals hameren erop dat het intellectueel
eigendomsrecht gerespecteerd m½et worden om investeringen en
onderzoek te stimuleren.
Zuidelijke landen als India hebben daarentegen hun
patentwetten aangepast om technologie-overdracht te bevorderen
en om te voorkomen dat ze nog afhankelijker worden van de
multinationals. Vitale economische sectoren zoals de
voedselvoorziening en gezondheidszorg zijn uitgesloten van
controle door de monopolies. Ook zijn de voorwaarden tot
gedwongen licentieverlening aangevuld met bepalingen dat
patenten gebruikt moeten worden in plaatselijke
produktieprocessen, op straffe van het vervallen van de
patentrechten.17
In de zestiger en zeventiger jaren vond de discussie over
intellectueel eigendomsrecht plaats in het kader van de
Verenigde Naties. Maar in de tachtiger jaren besloten de rijke
landen dat deze discussie verplaatst moest worden van de VN,
waar de meerderheid van de wereld heerst, naar de GATT, waar
een minderheid, het ge<ndustrialiseerde Noorden, het in feite
voor het zeggen heeft. De Zuidelijke patentwetgeving,
ontworpen om de belangen van de bevolking te beschermen tegen
de monopolies, wordt niet meer beschouwd als een instrument
tot ontwikkeling, maar als een dekmantel voor het verduisteren
van geld. Als de wetgeving rond intellectueel eigendomsrecht
zo aangescherpt wordt als de VS dat wenst, zal er tien keer
zoveel extra geld van de arme naar de rijke landen stromen als
nu door de schuldencrisis. De multinationals, waartegen de
burgers beschermd zou moeten worden krijgen nieuwe
machtsmiddelen in handen om markten te controleren. De
industrielanden willen grenscontroles, inbeslagname en
vernietiging van goederen waarmee de regels overschreden zijn,
gevangenisstraf, verbeurdverklaring, boete, schadvergoeding
etcetera.
Natuurlijk vormen de mogelijk grote winstmarges in de toekomst
de drijfveer het leven zelf in bezit te nemen, maar de
maatschappelijke acceptatie van de biotechnologie vloeit voort
uit het idee dat de blanken een bevoorrecht ras vormen en dat
andere rassen en volken de blanken nodig hebben om te
overleven en een waardevol leven te kunnen leiden.
De aarde en het Zuiden hebben een hoge prijs betaald voor de
vijfhonderd jaar oude zware last die de blanke man torst. Om
weer opnieuw tot een wereld-familie te komen zouden we op de
eerste plaats moeten erkennen dat de democratie-van-al-het-
leven zich niet verdraagt met het idee dat deze prachtige
planeet een zware last is voor de blanke. In tegenstelling tot
de mythische Atlas dragen w­j niet de aarde, maar draagt de
aarde ons.

Verantwoording
Dit is een herziene versie van een artikel, geschreven voor
het India-festival in Duitsland, 1992. Het is onder de titel
'Decolonising the North' opgenomen in het boek Ecofeminism.

Noten
1. Rabindranath Tagore, Tapovan, (Hindi). Gandhi Bhavan,
Tikamgarh, zonder datum.
2. Geciteerd in Brian Easlea, Science and Sexual Oppression:
Patriarchy's Confrontation with Woman and Nature, Weidenfeld
en Nicholson, Londen, 1981, pagina 64.
3. Alfred Cosby, The Columbian Exchange, Greenwood Press,
Westport, Connecticut, 1972, pagina 36.
4. John Pilger, A Secret Country, Vintage, Londen, 1989,
pagina 26.
5. Ibidem.
6. Basil Davidson, Africa in History, Collier Books, New York,
1974, pagina 262.
7. Carolyn Merchant, The Death of Nature: Women, Ecology and
the Scientific Revolution, New York, Harper & Row, 1980,
pagina 182.
8. Ibidem, pagina 193.
9. WCED, Our Common Future, Geneva, 1987.
10. Edward Goldsmith, 'The World Bank: Global Financing of
Impoverishment and Famine', in The Ecologist, jaargang 15,
nummer 1/2, 1985.
11. W.D. Chandler, World Watch Paper 72, World Watch
Institute, Washington D.C.
12. World Resources Institute (WRI), International Union for
Conservation of Nature (IUCN) en World Wildlife Fund (WWF),
Biodiversity Conservation, Geneva, 1991.
13. NGLS en UNDP, NGO Guide to Trade and Aid, 1990.
14. J. Ravetz, 'Gaia and the Philosophy of Science', in Peter
Bunyard and Edward Goldsmith (redactie), GAIA, The Thesis, the
Mechanisms and the Implications, Cornwall, Wadebridge
Ecological Centre, 1988, pagina 133.
15. Sandra Harding, The Science Question in Feminism, Cornell
University Press, Ithaca, 1986, pagina 30.
16. Angus Wright, 'Innocents Abroad: American Agricultural
Research in Mexico', in Wes Jackson e.a., Meeting the
Expectations of the Land, North Point Press, San Francisco,
1984.
17. Pocket book on Indian Patent Law, National Working Group
on Patents, New York.

=====================
7

EEN GEVARIEERD, LEVEND BOS IS MEER DAN EEN HOUTMIJN

Vanadana Shiva - Jan Paul Smit

"Toen het Westen Azi% koloniseerde, koloniseerde het eerst
haar bossen. De idee%n over natuur en cultuur die de
kolonisatie van de bossen met zich mee bracht waren ontleend
aan de fabriek. Het bos, in al zijn diversiteit, had niet
langer een eigen waarde. Zijn waarde werd teruggebracht tot de
waarde van commercieel te exploiteren hout voor de nijverheid.
Na hun eigen bossen opgebruikt te hebben, begonnen de Europese
landen de bossen van Azi% te vernietigen. Engeland zocht in de
koloni%n naar hout voor haar marine, omdat de eikenbossen in
Engeland uitgeput waren.
Vanwege de militaire behoefte aan Indiaas teak werd er direct
een wet uitgevaardigd die het beheer van de teakbomen ontnam
aan het plaatselijke bestuur en deed overgaan in handen van de
East India Company. Pas na meer dan een halve eeuw
ongecontroleerde vernietiging van de bossen door Britse
commerci%le belangen werd er een poging gedaan toezicht uit te
oefenen op de bosexploitatie. In 1865 passeerde de eerste
Indiase Boswet de Wetgevende Raad, waardoor de regering de
mogelijkheid kreeg de bossen van de lokale bevolking af te
nemen en ze als natuurgebied te beheren.
Deze wet markeert het begin van wat overheid en industrie
'wetenschappelijk' bosbeheer zijn gaan noemen. Voor de
inheemse bevolking echter betekende dit een toenemende
beperking van hun recht van het bos gebruik te maken en een
verdere afbraak van de bossen. 


De blinde vlek van de commerci%le bosbouw

(..) De bosbouw'wetenschap' en de landbouw'wetenschap' delen
de verschillende plantensoorten nogal kunstmatige in, op basis
van de verschillende markten waarvoor ze grondstoffen leveren.
In lokale kennissystemen, wordt de plantenwereld niet
kunstmatig gescheiden in bossen die hout voor de verkoop
leveren en akkers die voedsel leveren. Het bos en de akker
vormen een ecologisch geheel. Het werk in het bos draagt bij
aan de voedselvoorziening van de lokale gemeenschap; en de
landbouw zelf is gemodelleerd naar de ecologie van het
tropische woud. Bosbewoners verzamelen hun voedsel direct in
het bos en tal van gemeenschappen, die landbouw bedrijven
buiten het bos, zijn voor de vruchtbaarheid van hun akkers
afhankelijk van het bos.

In het 'wetenschappelijke' systeem dat bosbouw afsplitst van
landbouw en het bos reduceert tot houtproducent is voedsel
geen categorie meer die iets te maken heeft met bosbouw. De
cognitieve ruimte die bosbouw verbindt met voedselproduktie,
hetzij direct, hetzij via het verhogen van de vruchtbaarheid
van de landbouwgronden verdwijnt bij het opsplitsen.
Kennissystemen die opgekomen zijn uit de voedselvoorzienende
capaciteiten van het bos zijn zo langzaam maar zeker verdwenen
en uiteindelijk vernietigd, zowel door verontachtzaming als
met geweld.
De meeste lokale kennissystemen van het bos zijn gebaseerd op
de levensondersteunende mogelijkheden van het tropische woud,
niet op hun commerci%le houtwaarde. Een bosbouwvisie die
uitsluitend gebaseerd is op commerci%le bosexploitatie heeft
een blinde vlek voor deze systemen. Als sommige van de lokale
produkten toch in de handel gebracht kunnen worden, krijgen
die de status van 'bijprodukten', omdat hout vanzelfsprekend
het hoofdprodukt is. De vorming van verschillende,
afgescheiden categorie%n veroorzaakt een beperkt zicht op de
plaatselijke kennis, die veel dichter bij het leven van het
bos staat en meer recht doet aan zijn totaliteit en
diversiteit. 

In de dominante boswetenschap is bijvoorbeeld geen plaats voor
de kennis van de Hanunoo van de Filipijnen, die met 1600
plantencategori%n werkt, terwijl getrainde botanisten slechts
1200 soorten onderscheiden.1 Ook de kennis van 160
landbouwgewassen van de Lua stam in Thailand telt niet mee.
(..) Ethnobotanisch werk onder de vele verschillende Indiase
stammen laat hun diepe, systematische kennis van de bossen
zien. De grote diversiteit aan bosvoedsel in India komt voort
uit deze kennis. In Zuid-India laat een studie onder de Soliga
uit het heuvelgebied van Belirangan in Karnataka zien dat zij
in de verschillende jaargetijden 27 soorten bladgroenten eten
en tal van knollen, bladeren, vruchten en wortels gebruiken
als medicijn.
(..) Uit een onderzoek blijkt dat in Bastar geen hongersnood
voorkwam, aangezien de stammen altijd in staat waren de helft
van hun menu te vullen met ontelbaar veel eetbare
bosprodukten. 


Samenhang tussen bos- en landbouw verbroken

(..) Ook in gebieden waar geen stammen wonen, leveren de
bossen voedsel en dragen ze bij aan het levensonderhoud door
hun onmisbare bijdragen aan de landbouw. Ze houden de grond en
het water vast en leveren veevoer en compost. Inheems
bosonderhoud is gebaseerd op een zo groot mogelijke opbrengst
van al de diverse vormen en functies van het bos en de bomen
op een duurzame en vernieuwbare manier. Deze
gemeenschappelijke kennis van het bosonderhoud is van
generatie op generatie overgegaan, door deel te nemen aan het
proces van vernieuwing van het bos en door voedsel te ontlenen
aan de bos-ecosystemen.

In het westelijk gelegen Ghats maakten de 'betta-landen' een
duurzaam verbouwen van peper, kardamom en arekanoten in de
oude kruidentuinen mogelijk. In de Himalaya zijn de
eikenbossen van essentieel belang voor een duurzame landbouw.
Geschat wordt dat het bos voorziet in meer dan vijftig procent
van de totale behoefte aan veevoer bij de boeren-
gemeenschappen in de Himalaya.2 Voor bedekking van de
stalvloer
gebruiken de boeren uit de heuvels kruiden en de dunne twijgen
met groen loof van de bomen. Ook dat is een belangrijke
bijdrage van het bos aan de landbouw. Bossen zijn de
voornaamste leveranciers van bladcompost voor bemesting.
Biomassa uit de bossen, gemengd met uitwerpselen van dieren is
de belangrijkste voedingsstoffenbron voor de akkerbouw op de
heuvels. Naar schatting wordt jaarlijks 24 ton compost en mest
gebruikt per hectare bouwland.3 Als er minder mest en compost
ter beschikking is, dalen de landbouw-opbrengsten.

De verschillende kennissystemen die zich tegelijk met het
benutten van het bos voor voeding en landbouw ontwikkelden,
verdwenen met de invoering van de 'wetenschappelijke' bosbouw,
waarvoor bossen alleen van belang waren als leverancier van
industrie- en handelshout. Het verband tussen de bossen en de
landbouw werd verbroken en het bos was niet langer een
voedselleverancier.


De term 'onkruid' vernietigt de diversiteit

(..) Biologisch gezien zijn de tropische wouden de
allerproduktiefste systemen van onze planeet. Zij brengen
enorm veel biomassa voort. De tropische bossen bevatten vooral
erg veel hout, gemiddeld zo'n 300 ton per hectare. Tegen 150
ton per hectare bos in gematigde luchtstreken. Maar voor de
reductionistische commerci%le bosbouw is de algemene
produktiviteit niet van belang, net zo min als de functie van
het tropisch woud voor het voortbestaan van de tropische
volken. Deze kijkt alleen naar de soorten die bruikbaar zijn
voor de industrie en geld in het laatje brengen. De
commerci%le bosbouw meet produktiviteit alleen af aan biomassa
die voor industrie en handel interessant is. De rest wordt
gezien als afval en onkruid. 

KADER

Zoals Bethel een internationale bosbouw-consulent stelt, als
hij het heeft over de grote hoeveelheid biomassa die de wouden
van de vochtige tropische streken typeert: 'Het moet gezegd
worden dat dit vanuit het oogpunt van de materiaalvoorziening
van de industrie relatief onbelangrijk is. De vraag waar het
om gaat is: hoeveel van de biomassa bestaat uit bomen en
gedeelten van bomen waar de industrie belangstelling voor
heeft en die winstgevend verkocht kunnen worden. ... Als we
naar het huidige houtgebruik van de industrie kijken, zijn de
meeste bomen in deze tropische regenwouden puur onkruid.'4

EINDE KADER

De kapitalistische, reductionistische bosbouw bekijkt de
wouden vanuit het standpunt van de industri%le
materiaalvoorziening. Niet de levende diversiteit en
democratie van de bossen telt, maar alleen commercieel
waardevol dood hout. De rest wordt vernietigd, omdat het toch
maar 'onkruid' en 'afval' is. Dit 'afval' echter is een
rijkdom aan biomassa die de natuurlijke water- en
voedselkringlopen gaande houdt en zorgt voor voedsel,
brandstof, veevoer, compost, vezels, bouwmaterialen en
medicijnen voor de landbouwgemeenschappen.


Eucalyptus-monocultuur als 'sociale' bosbouw

(..) Een tiental jaren geleden begon men zich zorgen te maken
over de gevolgen van de ontbossing voor de plaatselijke
bevolking, omdat de ecologische stabiliteit aangetast werd.
Herbebossing bleek noodzakelijk. In die tijd werd eucalyptus
over de hele wereld aangeprezen als een 'wonderboom', hoewel
de plaatselijke bevolking daar anders over dacht.

(..) Een onderzoek naar een sociaal bosbouwproject van de
Wereldbank in het Kolar-district van de Indiase deelstaat
Karnataka5 toont het reductionisme en de fout-ontwikkeling van
dit soort bosbouwprojecten op voormalig landbouwgrond aan.
Het aanleggen en onderhouden van kleine, particuliere en
openbare bosbouwpercelen met tal van verschillende soorten
bomen, is Indiaas eeuwenoude strategie om de landbouwproduktie
in droge gebieden op peil te houden. De honge, tamarinde,
broodvruchtboom, de mango, jola, gobli, kagli en bamboe
leveren al sinds mensenheugenis veevoer, compost, pesticide,
brandstof en timmerhout. De achtertuin van ieder
plattelandswoning was een kwekerij, en iedere boer een
boomkweker. Voor doodgewone planten en de eenvoudigste mensen
was er een plaats in die onzichtbare, kleinschalige bosbouw in
dienst van de landbouw. Omdat deze bosbouw plaats biedt aan
het kleine, is iedereen betrokken bij het aanplanten en
beschermen. Dat is uiterst belangrijk. 

Via de 'sociale bosbouwprojecten' krijgt het reductionisme vat
op het kweken van bomen. In nationale en internationale centra
worden de plannen gemaakt door mensen die geen idee hebben
waar de honge en de neem voor dienen en die deze maar
overbodig vinden. De deskundigen stellen vast dat inheemse
kennis nutteloos en 'onwetenschappelijk' is, en gaan verder de
diversiteit aan inheemse soorten te vernietigen door
eucalyptus-zaailingen in plastic zakken rij voor rij aan te
planten in staatskwekerijen. Voor hen zijn de plaatselijke
zaden uit de natuur alleen maar afval; de kennis van de
plaatselijke bevolking en hun inzet vinden ze overbodig.
Tegelijk met de import van zaden en kennis, komen de leningen
en de schulden en verdwijnen hout, aarde en mensen. Bomen, die
als een levende natuurlijke hulpbron het leven van de aarde,
het water en de plaatselijke bevolking koesteren, moeten
plaats maken voor bomen, waarvan het dode hout rechtstreeks
naar de pulpfabriek, honderden kilometers verderop gaat. De
kleinste boerderij wordt een grondstoffenleverancier van de
industrie en levert de plaatselijke bevolking niet langer
voedsel. Plaatselijk werk, waarmee het bos verbonden wordt met
de akkers verdwijnt en daarvoor komt het werk van opkopers in
de plaats die ervoor zorgen dat de eucalyptus bij de fabrieken
terecht komen. Fabrikanten, houtvesters en bureaucraten
prijzen de eucalyptus omdat hij kaarsrecht groeit en prima
pulphout levert en niet op de honge lijkt die de aarde
beschermt met haar uitgebreide takkenstelsel en haar dichte
kroon en die bijzonder waardevol is als levende boerderijboom.

Misschien heeft de natuur de honge wel speciaal bedacht voor
het droge Karnataka. De snelle groei van juist die delen van
de boom die naar de aarde teruggaan, de bladeren en de kleine
takjes, verrijken en beschermen de aarde door haar vochtigheid
en vruchtbaarheid te verhogen. De eucalyptus daarentegen is
vanuit ecologisch gezichtspunt onproduktief, en zelfs
schadelijk. Deze heeft de waterkringloop in de droge gebieden
vernietigd, omdat hij erg veel water verbruikt en niet in
staat is humus te produceren, wat de manier van de natuur is
om water vast te houden. Bij de ecologische benaderingswijze
gaat het om 'groei' en 'produktiviteit' in relatie tot de
kringloop van het water, de vruchtbaarheid van de bodem en de
bijdrage aan de voedselproduktie. 

(..) Bij de bepaling van de biomassa van bomen wordt in de
reductionistische bosbouwwetenschap alleen rekening gehouden
met het hout, maar juist de kleinere takken, de bladeren en de
wortels zijn belangrijk voor het vasthouden van water en het
vormen van aarde. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat
vrouwen uit Garhwal een boom 'dali' noemen, wat tak betekent,
omdat de produktiviteit van een boom gelegen is in haar niet-
houten biomassa. Deze vormt de kritieke schakel in de water-
en voedingsstoffenkringloop, en is onmisbaar voor de landbouw
vanwege veevoer en compost.
Het belangrijkste argument om eucalyptus te verspreiden is
altijd geweest dat hij sneller groeit dan de inheemse soorten.
Dat klopt overduidelijk niet voor klimaatzones waar de
eucalyptus te lijden heeft onder ziektes en helemaal niets
opbrengt. Het is ook niet waar voor streken met arme grond of
weinig neerslag, zoals uit onderzoek naar de houtopbrengst
blijkt. Zelfs daar waar de omstandigheden ideaal zijn voor de
eucalyptus, kan hij niet wedijveren met tal van inheemse
snelgroeiende soorten."


Verzet

Twee eeuwen lang verzette de plaatselijke bevolking in alle
streken van India zich tegen de Britse bospolitiek. Rond 1930
waren er de bos-satyagraha's, geweldloze acties van
burgerlijke ongehoorzaamheid, ge<nspireerd door het optreden
van Gandhi. Dorpsbewoners haalden symbolisch wat bosprodukten
weg uit de wouden, die de Engelsen hen ontnomen hadden. De
Britten reageerden met grof geweld. Zo schoten zij in 1930 in
het dorp Tilari tientallen ongewapende dorpsbewoners dood en
verwondden er honderden. 

Op 15 augustus 1983 liepen boeren uit de dorpen Barka en
Holahalli van het Tumkur-district uit de deelstaat Karnataka
in een demonstratieve optocht naar een boomkwekerij, trokken
miljoenen eucalyptus-zaailingen uit de grond en plantten er
tamarinde en mango voor in de plaats. Volgens hen was de
eucalyptusplantage er de oorzaak van dat de beekjes, die van
vitaal belang zijn voor hun akkers, opdroogden. De plantage
lag in het voedingsgebied van deze stroompjes. Een boer uit
het dorp Guttalagollahalli beschreef hoe de belangrijkste
plaatselijke beek erbij lag en klaagde: "Vroeger brachten we
ons vee in de zomer naar deze beek. Maar nu ligt hij droog en
moeten we water uit een put halen."6

De inwoners uit het Tumkur-district, die de eucalyptusboompjes
uittrokken, hebben zelf een florerend bosbouwproject opgezet.
Uit onderzoek blijkt dat hier van echte boerderij-bosbouw
sprake is. Het initiatief is genomen door een levendige groep
boeren, die niet vastgeroest zit in oude tradities, maar sterk
gericht is op vernieuwingen. In reactie op de achteruitgang
van de bossen in hun streek, kozen ze enkele bijzonder
waardevolle inheemse boomsoorten uit, die ze met veel zorg
aanplanten op hun akkers. Het succes van de boerderij-bosbouw
is vooral gebaseerd op deze zorgvuldige keuze. Maar het is ook
een kwestie van hard werken, voortdurend onderzoek doen en
nieuwe initiatieven nemen. 

In de Indiase deelstaat Orissa hebben dorpsbewoners zich in
1994 met succes verzet tegen de bouw van een serie hotels.
Aanvankelijk leek het erop of de regering de plaatselijke
bewoners kon paaien met beloften over werkgelegenheid, een
hoger inkomen en een comfortabeler leven. De milieugroep
'Orissa Krushak Mahasangh' onthulde echter dat er voor het
project een half miljoen bomen zou moeten verdwijnen. Daarop
dreigden de dorpsbewoners de autoriteiten het kappen van de
bomen onmogelijk te maken door ze te 'omarmen'. De
investeerders trokken zich toen terug.

Ook in andere Derde Wereld-landen zetten mensen zich in voor
het behoud van hun bossen. De blokkades van de Penan en andere
stammen van Sarawak in Maleisi% zijn gevechten van bosvolken
tegen bosbeheer-systemen die het bos en zijn bevolking
vernietigen. 

KADER

De stammen zeggen: 'Dit is het land van onze voorouders en hun
voorouders. Als we nu niks doen om het beetje dat nog
overgebleven is te beschermen, zal er niks overblijven voor
onze kinderen. Onze bossen zijn neergehaald, de heuvels
afgegraven, de heilige graven van onze voorouders zijn
geschonden, onze wateren en stromen zijn vervuild, ons
plantenleven is vernietigd en de bosdieren zijn gedood of
gevlucht. Wat kunnen we anders doen dan ons protest te laten
horen, zodat er iets gedaan kan worden om ons te helpen?

AVEK MATAI AME MANEU MAPAT (We sterven liever dan de blokkade
van deze weg op te heffen).'7

EINDE KADER

Verantwoording
Dit artikel heb ik bijna volledig samengesteld uit fragmenten
van het artikel Monocultures of the Mind uit het gelijknamige
boek van Vandana Shiva. Informatie over de bos-satyagraha's
ontleende ik aan Shiva's boek Staying Alive, pagina 66. De
twee alinea's over de actie in het Tumkur-district komen uit
Ecology and the Politics of Survival, Shiva et al, pagina 147
en 167. Gegevens over de actie in Orissa vond ik in het Duitse
tijdschrift S?dasien, nummer 6/94, pagina 13. Het stukje over
de Penan komt weer uit Monocultures of the Mind. 
                                                 Jan Paul Smit

Noten
1. C. Caufield, In the Rainforest, Picador, London, 1986,
pagina 60.
2. K.K. Panday, Fodder Trees and Tree Fodder in Nepal, Swiss
Development Cooperation, Berne, 1982.
3. T.B.S. Mahat, Forestry-Farming Linkages in the Mountains,
ICIMOD, Kathmandu, 1987.
4. J. Bethel, 'Sometimes the Word is 'Weed'', in Forest
Management, June 1984, pagina 17-22.
5. V. Shiva, J. Bandyopadhyay, en H.C. Sharatchandra, The
Social Ecological and Economic Impact of Social Forestry in
Kolar, IIM, Bangalore, 1981.
6. Pandurang Ummaya, en Bharat Dogra, 'Planting Trees: Indian
Villages Take the Decision into Their Own Hands', in The
Ecologist, 1983, jaargang 13, nummer 5, pagina 186.
7. WRM, The Battle for Sarawak's Forests, World Rainforest and
SAM publication, Penang, 1990.


==================
8

WAT VRIJHEID BETEKENT VOOR DE CHIPKO-VROUWEN

Op 30 november 1986 was Chamundeyi, een vrouw uit het dorpje
Nahi-Kala in de Doon-vallei, boombladeren en planten voor
veevoer aan het verzamelen in het bos, toen ze vrachtwagens de
berg op hoorde rijden naar de kalksteengroeve. Sinds september
1986 lag er een Chipko-kamp op de weg naar de groeve, opgezet
vanuit de dorpen uit de Thano streek, om de mijnbouw te
stoppen die een ware milieuramp veroorzaakte. Daarom zouden de
vrachtwagens daar eigenlijk niet op de weg kunnen rijden. De
mijnwerkers echter hadden de activisten aangevallen en hen van
de weg gesleept. Daarna waren ze doorgereden. Chamundeyi
gooide haar sikkel weg, holde de helling af en ging pal voor
de vrachtwagens staan die de berg opreden en riep de
chauffeurs toe dat ze alleen over haar lijk door zouden kunnen
rijden. Na haar een stukje voortgeduwd te hebben, stopten de
vrachtwagens en keerden ze om.
In april 1987 voerde de bevolking van Nahi-Kala nog steeds
actie omdat de overheid de mijn alsmaar niet sloot, hoewel de
concessie al in 1982 verlopen was. De mijnbouwactiviteiten
waren volstrekt in strijd met de Forest Conservation Act
(Bosbehoudwet) van 1980. De actie van de bevolking de mijnbouw
te stoppen was een gevolg van het falen van de overheid, die
haar eigen wetten niet handhaafde. De mijnbouwbaas nam
intussen het recht in eigen hand. Op 20 maart 1987 bracht hij
tweehonderd criminelen naar het gebied, die de vreedzame
activisten aanvielen met stenen en ijzeren staven. Maar de
kinderen, vrouwen en mannen verlieten de blokkade niet. Zij
zijn hun eigen leiders, ze nemen hun eigen beslissingen en
zijn hun eigen krachtbron. 
De mythe dat bewegingen geschapen en draaiend gehouden worden
door charismatische leiders van buiten is doorgeprikt door de
geweldloze strijd in Nahi-Kala, waar gewone vrouwen als Itwari
Devi en Chamundeyi de plaatselijke leiders werden vanwege hun
uitzonderlijke geestelijke kracht. Deze onzichtbare kracht van
vrouwen als zij vormt de krachtbron van de Chipko - een
beweging die begon met het omarmen van bomen en die na een
ontwikkeling van twee decennia nu ook levende bergen en
rivieren 'omarmt'. Iedere nieuwe fase van de Chipko-beweging
wordt geschapen door onzichtbare vrouwen. In 1977 bedacht
Bachni Devi uit Advani de milieu-leus van de Chipko: 'Wat
brengen bossen voort? Aarde, water en frisse lucht.' 
Een tiental jaren later inspireerde Chamundeyi de Chipko-
dichter Ghansam 'Shailani' tot het lied:
Een strijd om de waarheid is ontbrand

In Sinsyaru Khala
Een strijd voor onze rechten is ontbrand
In Malkot Thano
Zuster, het is een strijd voor het behoud
Van onze bergen en bossen
Zij geven ons het leven
Omarm van harte het leven 
Van de levende bomen en beken
Verhinder het afgraven van de bergen
Dat onze bossen en beken doodt
Een strijd om het leven is ontbrand
In Sinsyaru Khala

Op 29 maart, tijdens een bijeenkomst van Chipko-vrienden,
bracht ik een dag door met Chamundeyi en Itwari Devi, om hun
verborgen kracht en die van de natuur te leren kennen. Hier
zijn wat fragmenten uit ons gesprek:
Vandana (hierna V.): Welke schade heeft het winnen van
kalksteen aangericht in Nahi-Kala?
Chamundeyi (hierna C.): Toen ik zeventien jaar geleden naar
Nahi kwam waren de bossen rijk. Ze stonden vol met ringal,
tun, sinsyaru, gald, chir en banj. Door de mijn van Gujral
zijn ringal, eiken en sinsyaru verdwenen. Onze waterbronnen,
die gevoed werden door de bossen zijn ook opgedroogd. Twaalf
bronnen zijn droog gevallen. Twee jaar geleden viel een
waterval droog, die er altijd het hele jaar door was; de
waterval van de Mande-ka-Chara, die ontspringt in Patali-ka-
Dhar en die de Sinsyaru Khala voedt. De mijnbouw doodt onze
bossen en beken, de bronnen van ons bestaan. Daarom zijn we
bereid ons leven te geven om onze bossen en rivieren te
redden.
Itwari: De Sinsyaru-ka-Khala was een smalle stroom, die het
hele jaar door niet droog viel. Haar oevers waren weelderig
begroeid met sinsyaru struiken. Tegenwoordig is het een brede,
droge bedding met brokken kalksteen. Door de vernietiging die
de mijnbouw teweeg heeft gebracht zijn er al heel wat van onze
molens, bossen en rijstvelden weggespoeld. Toen Gujral hier
voor het eerst kwam, was hij gekleed in lompen. Ik herinner me
nog dat ik naar de watermolen kwam om graan te malen. Gujral
was net aangekomen met een aftandse vrachtwagen en zijn lunch
bestond uit droge chappati met rauwe ui. Nu, na 26 jaar lang
van onze berg geroofd te hebben, is Gujral een rijk man met
twaalf vrachtwagens, die een heel leger criminelen kan inhuren
om ons aan te vallen, net zoals hij een heel leger
arbeidskrachten kan charteren om onze berg af te graven. Zeven
maanden kamperen we al op de berg om zijn mijn gesloten te
krijgen en steeds vaker probeert hij ons toe te takelen en
bedreigt hij ons met de dood.
In het begin raapte hij brokken kalksteen uit de
rivierbedding. Toen ging hij de berg op. Tien jaar lang dolf
hij intensief kalksteen en veranderde hij onze rijke en
produktieve berg in een woestenij. De levensbron van Sinsyaru
is een woestenij geworden. We besloten toen dat de mijn
gesloten moest worden, wilden onze kinderen nog een bestaan
hebben.
De jongeren van Yuvak Mandal, die samenwerkten met onze Mahila
Mandal om de mijn gesloten te krijgen, waren zes maanden tot
een jaar oud toen Gujral voor het eerst naar ons dorp kwam.
Hun hele leven lang hebben ze gezien hoe hij ons land en onze
natuurlijke hulpbronnen als zijn priv'-eigendom behandelde.
Het Chipko-protest kwam in een stroomversnelling toen de
jongeren een aandeel in de opbrengst vroegen voor het delven
in Gram Sabha. Gujral zei tegen hen: "Jullie zijn groot
geworden van de kruimels die ik jullie toegeworpen heb - hoe
durven jullie een aandeel in de opbrengst te vragen." De
jongeren zeiden: "We zijn groot geworden van het eten wat we
van onze moeders hebben gekregen - en de bergen, de bossen en
de beken zijn als onze moeders - en we laten je de bronnen van
ons bestaan niet langer vernietigen. We zullen je vrachtwagens
naar de mijn niet doorlaten."
C: Op 20 maart zagen we een vrachtwagen van Gujral aankomen
rijden. Mensen van Gujral duwden de vijf activisten van het
Satyagraha kamp weg. Meteen kwamen een stel vrouwen aanhollen,
waaronder ik. We hielden de vrachtwagens tegen en zeiden:
"Alsjeblieft, luister naar ons." Ze hadden vrouwen uit de
achterbuurten van Dehra Dun ingehuurd om ons te aan te vallen.
Deze duwden ons weg en gingen naar de blokkade. Acht
criminelen kwamen bij ons staan en zeiden: "Luister, moeders
en zusters, jullie zitten hier nu al zes maanden met Chipko-
activisten. Welke voorzieningen hebben zij jullie geschonken
in die zes maanden?" Ik zei: "Luister, broeders, Gujral heeft
26 jaar lang onze berg afgegraven. Wat heeft h­j voor ons
gedaan? De Chipko-mensen zijn pas zes maanden hier om met ons
te strijden - kom over 26 jaar nog maar eens terug om te horen
waarmee ze ons geholpen hebben". De mensen van Gujral zeiden:
"Vraag maar wat je nodig hebt, we zullen het jullie geven."
Wij antwoordden: "We verlangen maar ''n ding, we hebben maar
''n eis: sluit de mijn." Ze zeiden dat ze zouden stoppen met
delven, en dat ze alleen maar de kalksteen zouden ophalen die
ze al gedolven hadden. Wij zeiden hen: "Nee, die stenen komen
van de berg en wij zullen ze daar weer terug leggen om de berg
te herstellen. We zullen er dammen van aanleggen tegen de
erosie. We zullen onze bossen en onze berg beschermen met die
stenen. Ze zijn het vlees van Dharti Ma (Moeder Aarde). We
zullen ze terugleggen waar ze horen en haar wonden helen."
Toen zeiden de mannen van Gujral: "Bij iedere rit die we
maken, geven we jullie wat stenen uit de vrachtwagen." We
bleven erop hameren dat we de mijn gesloten wilden hebben, en
dat niks ons kon tegenhouden. Ze zeiden: "We zullen jullie een
vrachtwagen geven. Bahuguna (een woordvoerder van de Chipko-
beweging - jps) kan jullie dat niet geven." We antwoordden:
"We zijn ons eigen transportmiddel, onze voeten zijn het meest
betrouwbare vervoermiddel. We hoeven jullie vrachtwagens niet.
We willen alleen, dat de mijn gesloten wordt."
V: Dit is de derde keer dat ze jullie aanvielen; wat gebeurde
er tijdens het november-incident in 1986?
C: Ik had juist mijn kinderen te eten gegeven en ging naar het
bos om veevoer te verzamelen, samen met mijn zoons Suraj Singh
en Bharat Singh. Ik zag een vrachtwagen aankomen. Ik stuurde
Suraj Singh naar het kamp van de Satyagrahis, maar die waren
al aangevallen en van de weg gesleurd. Ik kwam de vrachtwagens
halverwege de mijn tegen, ging ervoor staan en zei: "Alleen
over mijn lijk kunnen de vrachtwagens erdoor." Uiteindelijk
keerden ze om. 
V: Wat zijn de drie belangrijkste dingen in je leven die je
zou willen beschermen?
C: Onze vrijheid, onze bossen en ons voedsel. Zonder deze zijn
we niks, zijn we arm. Als we ons eigen voedsel kunnen
produceren zijn we welvarend - we hebben geen baantjes van
zakenlui of van de overheid nodig - we zorgen voor ons eigen
levensonderhoud - we produceren zelfs gewassen voor de verkoop
zoals rajma en gember; aan 200 kilo gember hebben we genoeg om
alles te kopen wat we nodig hebben. De bossen zijn van
wezenlijk belang, omdat ze compost en veevoer leveren. Onze
vrijheid in de bossen te werken en landbouw te bedrijven is
erg belangrijk. Gujrals mijn vernietigt ons werk en onze
welvaart, terwijl mijnbouw werk en welvaart zou 'scheppen'.
V: Brengen Gujrals steekpenningen je in verleiding?
I: Gujral bood mijn zoon 500.000 roepia aan, als hij ervoor
zou zorgen dat ik stopte met het Chipko-protest. Mijn zoon
antwoordde: "Geld kan ik overal krijgen, maar mijn moeder
ontleent haar waardigheid aan het respect van de
dorpsgemeenschap. Die kunnen we nooit opofferen.
C: Ze gingen naar mijn broer en zeiden: "Haal je zuster weg."
Gujral kwam zelf en beloofde een school en een ziekenhuis voor
ons te bouwen. We vroegen hem waarom hij 26 jaar nodig had
gehad om dit te bedenken? Nu was het te laat. We waren
vastbesloten de mijn te sluiten en onszelf te beschermen.
V: Wat is jullie shakti (krachtbron)? Wat is Chipko's kracht?
I: Shakti komt tot ons uit deze bossen en weilanden. We zien
ze groeien jaar in jaar uit, vanuit hun innerlijke shakti en
daar ontlenen wij onze kracht aan. We zien hoe onze beken zich
vernieuwen en we drinken hun helder en sprankelend water, dat
geeft ons shakti. We drinken verse melk, we eten boter, we
eten het voedsel van onze eigen velden. Dat alles is niet
alleen maar voedsel voor ons lichaam, maar geeft ook
geestelijke kracht; we merken dat we onze eigen baas zijn, dat
we onze eigen welvaart produceren en erover beslissen. Vrouwen
die wat ze nodig hebben niet op de markt kopen, maar het zelf
produceren, gaan door voor primitief of achterlijk. Maar deze
'primitieve' en 'achterlijke' vrouwen leiden de Chipko. Onze
kracht is de kracht van de natuur. Onze kracht Gujral te
weerstaan komt van binnenuit en wordt sterker door zijn
pogingen ons te onderdrukken en te tiranniseren met zijn valse
macht van het geld. We hebben zelfs ons leven ervoor over om
met een vreedzaam protest de mijn te sluiten en de macht die
Gujral vertegenwoordigt te weerstaan. Iedere gewelddadige
aanval heeft ons sterker gemaakt. Op 20 maart bekogelden ze
ons met stenen, toen ze terug kwamen van de mijn. Ze gooiden
stenen naar onze kinderen en sloegen ze met ijzeren staven,
maar zij konden onze shakti niet breken.

Verantwoording
Dit hoofdstuk is de vertaling van het artikel 'The Chipko
Women's Concept of Freedom' uit het boek Ecofeminism.

========================
9

DE SPIRITUALITEIT VAN VANDANA SHIVA

Catharina J.M. Halkes

Uit de lectuur van diverse van haar boeken en artikelen treedt
Vandana Shiva je tegemoet als een boeiende persoonlijkheid met
vele facetten. En ze fascineert nog meer wanneer we de diverse
beslissingen, die ze in haar leven genomen heeft, tot ons
laten doordringen. Vanuit haar vertrouwde natuurlijke omgeving
en maatschappelijk milieu heeft ze de stap gezet naar de
universiteit in de stad, om een gespecialiseerde studie te
beginnen en een wetenschappelijke carriSre op te bouwen.
Daaraan maakte ze bewust een einde, toen ze tot andere
inzichten was gekomen. Door haar blijvende contacten met haar
oude streekgenoten ontdekte ze de kwalijke en destructieve
effecten van de wetenschap, die ze beheerste. Het zegt veel
van haar radicaliteit en integriteit dat ze op haar schreden
terug kwam en zich liet inspireren door de vrouwen van haar
land en regio, om zich constructief en op haar eigen wijze in
te zetten voor het behoud van het natuurlijke leefmilieu in
haar land.
Ze komt op me over als een gedreven vrouw, die haar grote
kennis en intellect inzet voor een gezonde ecologie. Daarbij
kijkt ze verder dan haar eigen regio en land. Diepgaand
analyseert ze de industrialisatie, de technologie en de
economie om die vervolgens kristalhelder te problematiseren.


Prakriti

Mij is gevraagd over de spiritualiteit van Shiva te schrijven.
Dat wil ik graag doen, want ik bewonder haar zeer. Maar het is
niet eenvoudig. Want spiritualiteit is een veelgelaagd begrip,
dat v½½r onze eeuw nauwelijks gebruikt werd, terwijl het nu te
pas en te onpas gehanteerd wordt.
Dit begrip hoort aanvankelijk thuis in de wereld van geloof en
godsdienst en dan nog vooral in de katholieke kerk. Daar was
men aanvankelijk meer vertrouwd met het begrip 'vroomheid',
dat oorspronkelijk te maken had met sterkte, kracht. Denk aan
"dat ik doch vroom mach blijven" uit de zesde strofe van het
Wilhelmus; en uit Valerius' Gedenckklanck: "Berg-op-Zoom,
houdt u vroom ..." Maar in onze eeuw kreeg dit woord meer de
kleur van kwezelarij. De betekenis verschoof van braaf naar
wereldvreemd.
Spiritualiteit is van een andere herkomst. Het woord hangt
samen met 'spiritus', geest. Het wijst op een geesteshouding,
een levenshouding die iemand bezielt en inspireert, van
waaruit iemand leeft en werkt. Het is de geestkracht die een
mens vervult, in beweging brengt en op de been houdt. Door mee
te gaan met die kracht en te luisteren naar die geest is het
mogelijk de diepste dimensie van het leven te ervaren en
zinvol te leven. Op deze wijze wordt je leven, nu en in de
toekomst, heilzaam voor jezelf en anderen. Spiritualiteit tilt
daarom een mens op om over zichzelf heen te kijken, hem in een
grotere ruimte te zetten en hem perspectief te geven. En
tegelijkertijd om de grond van het menselijk bestaan te
peilen, de diepte Sn de hoogte ervan te beseffen.
Vandana Shiva leeft vanuit een dergelijk bezield bestaan. Zij
is een gedreven vrouw vanuit haar geloofde overtuiging die
leeft in de Indiase kosmologie dat de wereld wordt
voortgebracht en hernieuwd door het dialectische spel van
schepping en vernietiging, samenhang en desintegratie. De
spanning tussen deze tegenstrevende krachten van waaruit
beweging ontstaat wordt afgeschilderd als de eerste
verschijning van dynamische energie (Shakti). Alle bestaan
komt voort uit deze primordiale energie die de substantie is
van alles en alles doortrekt. De manifestatie van deze
machtige energie wordt natuur genoemd (Prakriti). Daarom is de
natuur, zowel bezield als niet-bezield, een uitdrukking van
Shakti, het vrouwelijke en scheppende beginsel van de kosmos.
In verbinding met het mannelijke principe (Perusha) schept
Prakriti de wereld.
Terwijl het Westerse denken een dichotomie aanbrengt tussen
man en vrouw, tussen persoon en natuur, is er in de Indiase
kosmologie een diep besef van een dualiteit-in-eenheid tussen
de mens als man en vrouw Sn tussen mens en natuur. Elke vorm
van schepping draagt het teken van verscheidenheid binnen een
''nmakend principe. Dit zicht op de werkelijkheid, op de
schepping, is de basis van het ecologisch denken en handelen
van India. Mens en natuur horen tot eenzelfde organische
zijnsorde.
Dit 'vrouwelijk' principe, Prakriti, is geen abstracte
categorie, maar een concreet alledaags uitgangspunt, dat zich
als volgt manifesteert:
a) als creativiteit, activiteit, produktiviteit
b) als diversiteit in vormen
c) als onderlinge verbondenheid in alle relaties van zijnden,
inclusief de mens
d) als continu<teit tussen mens en natuur
e) als heiligheid van het leven in de natuur


Tegenstellingen

Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, hoezeer deze
zienswijze op het hele bestaan radicaal verschilt van de
Westerse manier van denken, vooral na de 16e eeuw. Toen
ontstond er in het denken van Bacon, Descartes en andere
invloedrijke figuren een onoverbrugbare kloof tussen mens en
natuur. De natuur was er ten dienste van de mens. Zij moest
veroverd worden door de mens en haar organische geheimen prijs
geven. Zij werd verkracht als een vrouwelijk symbool. Ze was
niet langer Moeder Aarde, maar werd tot een slavin gemaakt
(Bacon). Waar het op aankwam was het denken, de ratio. Al het
andere zijn, het lichaam, de zintuigen, de emoties, maar ook
de hele natuur was daarvan afhankelijk en was daaraan
onderworpen. De natuur werd slechts omgeving, uitbreiding en
hulpbron van de mens, die zich 'meester en bezitter van de
natuur' beschouwde (Descartes).
Wanneer we nu de gevolgen van deze Westerse zienswijze op een
rijtje zetten, parallel aan de vijf punten hierv½½r, dan komen
we tot de volgende karakteristieken:
a) de natuur is inert en passief
b) ze is uniform en mechanistisch
c) ze is te ontleden in fragmenten
d) ze is gescheiden van de mens
e) ze is inferieur, minderwaardig aan de mens; hij mag haar
beheersen en exploiteren.
Kortom: de natuur is geen zijnde met een eigen levensbeginsel
en met eigen organische, intrinsieke wetten.
Niet alleen aan de omgang met de natuur heeft dit Westerse,
rationalistische Verlichtingsdenken grote schade aangericht,
ook het denken over 'de vrouw', haar waarde en waardigheid,
heeft hier fundamenteel onder geleden. Aanvankelijk werden
vrouwen juist gerespecteerd om hun organische, cyclische
lichaamsbouw, hun capaciteit om nieuw leven te dragen, te
baren en te voeden. In die gedachtengang waren vrouwen ook
meer verbonden met de natuur. Door de omslag in het Westerse
denken deelden vrouwen in het lot van de natuur en werden ze
juist om hun organische en cyclische bestaanswijze als
minderwaardig aan mannen beschouwd. Zij zouden niet abstract
en analyserend kunnen denken en zich laten drijven op hun
emoties. Juist om hun lichamelijkheid werden zij minderwaardig
geacht en het hele menselijke bestaan werd in scheidslijnen
gedacht en als tegenover elkaar:

               lichaam    -   geest
              verstand    -   gevoel
 naar buiten optredend    -   meer op 'binnen' gericht
               cultuur    -   natuur
                actief    -   passief

Het is terecht dat Shiva vanuit haar levensbeschouwing er
alles aan wil doen deze scheidingen ongedaan te maken door de
opposities te integreren in een nieuwe, boeiende en
veelzijdige werkelijkheid.


Vrouwelijk principe

Vrouwen in India hebben in de voorste linies gestaan van de
ecologische strijd om hun land en water te beschermen. Zij
hebben zich ingezet om de natuur te blijven beschouwen en te
behouden als Prakriti, de levende kracht die het leven
ondersteunt.
Shiva legt uit dat dit vrouwelijk principe niet is gebaseerd
op de eigen aard van de vrouw die tegenover die van mannen
staat. Want daarmee zouden we terug zijn in het mannelijk-
patriarchale denken van tegenstelling en uitsluiting, waarin
vrouwen passief zouden zijn en mannen actief en creatief, die
daardoor over vrouwen moeten heersen.
Neen, Prakriti, het vrouwelijk principe, moet meer gezien
worden als de levenskracht van de natuur, die zich voortzet in
de levenskracht van mannen en vrouwen. Zij gaat in de
zijnsorde eraan vooraf en doordringt alles wat leeft. Shiva
noemt haar het vrouwelijk principe omdat ze in de natuur en
vrouwen de "producers of life" ziet.
Constateren dat vrouwen en de natuur intens met elkaar
geassocieerd worden, is geen revolutionaire bewering. Precies
in deze veronderstelling werden beide gedomineerd. Juist
daarom zijn vrouwen zo vaak het slachtoffer geworden van een
Westers ontwikkelingsdenken en -handelen. Zij blijven echter
niet enkel als slachtoffer spreken, maar worden uitgedaagd om
vanuit hun overlevingsstrategie en hun diepe ervaringskennis
van de natuur nieuwe, creatieve wegen te wijzen, die tot
behoud van de natuur leiden. Na hun marginalisering door het
Westerse denken blijkt nu dat vrouwen in de marge een bron van
genezende kracht zijn voor de ziekmakende Westerse denkwijze.
Shiva verzet zich hevig tegen de op 'gender' gebaseerde
ideologie, die zich fundeert op elkaars uitsluiting en
vasthoudt aan sociaal en cultureel gevormde beelden van man en
vrouw. Ook zij gaat, evenals ik zelf, uit van een feminisme
dat ten diepste een kritiek is op onze bestaande Westerse
cultuur. Als het goed is levert feminisme een bijdrage aan
vrouwen zowel als aan mannen. In deze, niet op gender gebouwde
filosofie is het vrouwelijk principe niet exclusief belichaamd
in vrouwen, maar is het het principe van activiteit en
creativiteit in de natuur, in vrouwen en in mannen. Het
herwinnen van het vrouwelijk principe is aldus geassocieerd
met de niet-patriarchale, niet door gender belaste categorie
van "creatieve macht in vredelievende vorm" (Tagore).
Dit is de denkwereld van Shiva. Van daaruit leeft en handelt
zij. Om dit denken te realiseren schrijft en strijdt zij,
omdat ze gelooft dat dit perspectief de mensheid kan genezen
zowel wanneer zij in de positie van slachtoffer verkeert of
als overheerser optreedt. Het herstel van het vrouwelijk
principe is een antwoord op velerlei vormen van overheersing
en onteigening, niet alleen van vrouwen, maar ook van de
natuur en van niet-Westerse culturen. Het houdt ecologisch
herstel in, de bevrijding van de natuur, de bevrijding van
vrouwen en evenzeer die van mannen, die voor hun dominantie
over de natuur en vrouwen hun eigen menselijkheid opgeofferd
hebben.
Het herstel van het vrouwelijk principe is gebaseerd op
inclusiviteit. Het betekent een herstel in de natuur, in
mannen en vrouwen van creatieve vormen van zijn en van
waarneming, door de natuur te zien als produktief en actief.
Voor mannen houdt het een ori%ntatie in op actie en activiteit
om samenlevingen te scheppen waarin het leven versterkt wordt
en niet verzwakt en bedreigd. Het vrouwelijk principe, deze
creativiteit, sterft zowel in vrouwen als in mannen als in de
natuur, wanneer mannelijk geweld en agressie het model worden
van activiteit en vrouwen en de natuur tot passieve objecten
van geweld gemaakt worden.


Ecofeminisme

Shiva ziet dan ook niets in het Westerse feminisme dat al te
vaak niets meer is dan een onkritische strijd van vrouwen om
dezelfde rechten en posities te krijgen als mannen en om hun
leven en optreden te imiteren. Zo blijven we gevangen binnen
het systeem. Juist door er afstand van te nemen zien en
ervaren we scherper waar het om gaat. Ons waarnemen,
aanvoelen, denken en handelen moeten radicaal veranderen:
vanuit respect voor het organische leven van alledag zouden we
niet langer scheidend moeten denken. Het kan pas goed komen
met het Westerse denken, het Westerse feminisme en de Westerse
ecologie, als we inzien hoe hecht deze alledrie met elkaar
verbonden zijn.
Immers milieumaatregelen worden meestal louter uit eigenbelang
van mens en economie getroffen, en zelden uit een
onbaatzuchtig respect en eerbied voor de natuur. Alleen al
hierom zou het feminisme zich moeten verdiepen en verbreden
tot een ecofeminisme, dat bezorgd is voor al wat groeit en
leeft en zich keert tegen elke vorm van suprematie en geweld.
Ecofeminisme ori%nteert zich op verbondenheid en heelheid, op
integratie van theorie en praktijk. Het bevestigt de eigen
kracht en integriteit van alle leven. Een ecofeministisch
perspectief stelt de behoefte aan een nieuwe kosmologie en een
nieuwe antropologie voorop, die erkennen dat het leven in de
natuur (inclusief menselijke wezens) wordt gehandhaafd door
middel van samenwerking, wederkerige zorg en liefde. Alleen op
deze manier zijn we in staat om de verscheidenheid van alle
levensvormen, inclusief hun culturele expressies te
respecteren en te behouden, als de ware bronnen van ons
welzijn en geluk. Het besef van onderlinge afhankelijkheid en
verwevenheid leidt tot het weer ontdekken van de spirituele
dimensie van het leven.
Nu heeft spiritualiteit een waaier van betekenissen, zoals ik
al eerder schreef. Voor Shiva gaat het niet om een
traditioneel godsdienstige spiritualiteit, maar om de
eenmakende en levengevende kracht in alle leven, die de
oppositie tussen geest en materie, tussen transcendentie en
immanentie overstijgt en afschaft. Voor Shiva is er slechts
immanentie. Maar deze is niet inert. Er is geen passieve
materie zonder subjectiviteit, leven en geest. De geest leeft
juist in alles en vooral in onze zintuiglijke ervaring. Omdat
we zelf met onze lichamen het materi%le niet kunnen scheiden
van het spirituele. Het spirituele is de liefde zonder welke
geen leven kan bloeien.


Radicale immanentie

De ecologische relevantie van deze nadruk op spiritualiteit
ligt in het terugwinnen van het besef van de heiligheid van
het leven, omdat het leven op aarde slechts behouden kan
blijven als mensen beginnen alle levensvormen als heilig te
beschouwen en ze als zodanig te respecteren. Voor Shiva is dat
radicale immanentie, maar wel gevulde en betekenisvolle
immanentie die vraagt om het leven te vieren, te heiligen en
te behoeden voor vernietiging.
Voor Shiva is spiritualiteit de kwaliteit van het leven zelf.
Ze is niet gelokaliseerd in een buitenwereldlijke godheid,
niet in transcendentie, maar in het leven van elke dag, in ons
werk, in de dingen die ons omgeven, kortom in onze immanentie,
in ons zijn in de wereld. Juist doordat dit ons heilig moet
zijn dient het ook op gezette tijden gevierd te worden in
rituelen, in dans en gezang. Aldus vieren we onze
afhankelijkheid van Moeder Aarde. Heeft het technische en
scheidende denken de onttovering van de natuur bevorderd, n-
is de tijd aangebroken haar weer te betoveren, tot bekoring te
brengen. Shiva verzet zich dan ook tegen de hedendaagse
modieuze trend van velen, voor wie onze kapitalistische
samenleving met haar vrije markt te 'plat' geworden is, om
allerlei Oosterse mystieke gebruiken naar het Westen te halen,
en aanhanger van New Age te worden. Deze gebruiken raken
verwaterd omdat ze uit hun context gehaald worden en in het
Westen niet verankerd kunnen worden in de bestaande structuren
van denken en handelen. Bovendien hebben ze, ...ls ze al
positief werken, hoogstens persoonlijke waarde voor een
individu en niet voor een gemeenschap. Maar Derde
Wereldvrouwen beschouwen de aarde zelf als een levend wezen
dat de overleving van henzelf en van al hun medeschepselen
garandeert. Zij hebben ontzag voor de heiligheid, de
onaantastbaarheid van de aarde, vieren deze ook en verzetten
zich tegen de transformatie ervan in dood materiaal voor
industrialisering en de produktie van koopwaar. Daarom
respecteren ze zowel de verscheidenheid van de natuur als de
grenzen ervan die niet geschonden kunnen worden, willen mensen
kunnen overleven.
Het is dit soort 'materialisme', deze immanentie, geworteld in
het bestaan van alledag, dat de basis is van Shiva's positie,
die zowel ecofeministisch is als spiritueel. Voor haar is het
vrouwelijk principe de bron van haar spiritualiteit, die
echter niet 'vergeestelijkt' is, maar die uiteindelijk ook een
sterk politieke gedrevenheid kenmerkt.


Bevolkingspolitiek

Een goede politiek behoort zorg te hebben voor alle
levensterreinen van de mensen en er beleid voor te
ontwikkelen. In hun boek Ecofeminism passen Maria Mies (een
Duitse feministische sociologe) en Vandana Shiva hun
ecofeministische uitgangspunten toe op een veelheid aan
maatschappelijke kwesties. Het is opvallend en indrukwekkend
te zien hoezeer hun ecofeministische spiritualiteit
consequenties heeft voor vrijwel alle levensterreinen. Hun
denken staat zo haaks op het Westerse denken dat alles anders
zou moeten.
Het zou in dit bestek te ver voeren om op al die onderwerpen
in te gaan. Maar ''n uitzondering wil ik maken, namelijk voor
hun behandeling van de bevolkingspolitiek. Na een scherpe
beschrijving en afwijzing van de hedendaagse biotechnologie
besluiten de auteurs hun boek met het hoofdstuk 'Towards a new
ecology of reproduction'. Daarin houden ze een pleidooi voor
de samenhang van het leven en van de sociale context. Juist
die samenhang moet weer beleefd worden in plaats van de
vermeende en volgehouden tegenstellingen tussen mensen en het
milieu, tussen het individu en de maatschappij, tussen
produktie en reproduktie, tussen seksualiteit en
voortplanting.
Vanuit het concept van emancipatie en individuele vrijheid,
waarin ieder meent recht te hebben op de bevrediging van al
zijn of haar behoeften, in een groeiende welvaart, verdwijnt
de samenhang en daarmee het algemene welzijn van de mensheid
en de natuur.
Beide auteurs zijn ervan overtuigd dat het geen zin heeft alle
problemen ge<soleerd, de een na de ander, aan te pakken. Zij
beklemtonen juist dat we de problemen die ons bezighouden
alleen kunnen oplossen, wanneer we ze zien in hun onderling
verband. De samenwerking tussen Mies en Shiva bij het
schrijven van dit boek, brengt het verband tussen Noord en
Zuid tot uitdrukking. 
De integriteit van de natuur, van de kosmos, maar ook van het
menselijk lichaam is bij het probleem van de overbevolking
weer uitgangspunt en richtsnoer. Als de welvaart van het
Westen blijft oprukken, sterft de natuur. Het is
onaanvaardbaar en een ontkenning van de menselijke
waardigheid, vooral van die van vrouwen, dat de Westerse
politiek de overbevolking als een van de meest acute problemen
voorstelt en vrouwen in de Derde Wereldlanden dwingt tot
sterilisatie, abortus en het innemen van contraceptiva, maar
tegelijkertijd het aantal auto's, de 'auto-bevolking' in het
eigen werelddeel, wSl laat toenemen.
Overbevolking is geen eenduidig begrip. Nu wordt het als
argument gebruikt voor dwingende maatregelen. Maar het zou ons
moeten aanmoedigen ons vertrouwen te laten herleven in het
goede contact van vrouwen met de natuur, en met hun eigen
ervaringsweten wat betreft hun vruchtbaarheid. Er zou een
nieuwe waardering moeten groeien van man-vrouw-relaties, zowel
naar hun vorm, als naar hun inhoud. Ik citeer: "Als mannen en
vrouwen hun seksuele verkeer beginnen te begrijpen als een
zorgzame en liefhebbende wisselwerking met de natuur, met
zichzelf en hun partners, dan zullen zij ook in staat zijn
methoden te vinden voor geboorte-regulering, die vrouwen niet
schaden. Een dergelijke liefdevolle en zorgzame relatie zou
tot een nieuw verstaan van seksualiteit leiden - niet als een
zelfzuchtige, agressieve 'drift', maar als de menselijke
capaciteit om in verbinding te leven met onszelf, met elkaar
en, daarin opgenomen, met de aarde en al haar bewoners."

De conclusie van deze bijdrage moet zijn dat Shiva een moedige
en bijna profetische vrouw is, die de volle consequentie van
haar levensovertuiging en geloof in de heiligheid van het
leven op zich neemt en in woord en geschrift daarvan uiting
geeft.

Naschrift
1. Ik ben in deze bijdrage dicht bij de geschriften van
Vandana Shiva gebleven om het profiel van haar spiritualiteit
zo zuiver mogelijk te tekenen. Ik weet niet eens of zijzelf
wel over 'haar' spiritualiteit zou willen spreken. Maar naar
mijn overtuiging is een dergelijk leven en handelen op basis
van een geloven in de levenwekkende heiligheid van de natuur
en van alle leven zeker te karakteriseren als gedragen door
spiritualiteit.
Met opzet heb ik Shiva's teksten niet onderbroken en de
aandacht ervoor afgeleid door commentaar mijnerzijds. Dat zou
een discussie betekenen tussen Noord en Zuid en daarover gaat
het nu niet. Ik ben diep onder de indruk van haar persoon en
haar werk. En bij een andere gelegenheid zal ik wel eens de
kans hebben om in een dialoog met haar, mijn vragen aan haar
te stellen.
Deze zouden twee aspecten bevatten:
a) Over het 'vrouwelijk' principe, waarbij ik nu vrouwelijk
tussen aanhalingstekens zet. Want in het Westen zijn vrouwen
bang geworden om dit woord massief te gebruiken, omdat we
eeuwenlang op dit 'ewig Weibliche' zijn vastgelegd.
b) Over de volgehouden immanentie waarvan Shiva overtuigd is.
Zij wijst de dimensie van de transcendentie van de hand en dit
kan ik haar niet nadoen. Voor mij is er wSl sprake van een
boven alles uitstijgende Bron, Levenskracht die we God noemen,
die zowel in al het levende aanwezig is, maar ook dit te boven
gaat en oorzaak is van al wat leeft. En die bovendien als een
Tegenover in mijn leven functioneert, in een levenwekkende,
maar ook kritische liefde. De goddelijke geest in ons, tussen
ons en in al wat leeft is voor mij het symbool daarvan.

2. Doordat ik met opzet dicht bij Shiva's tekst ben gebleven,
heb ik nogal wat aan haar teksten ontleend, ze vertaald,
geparafraseerd in eigen woorden, soms ook letterlijk
geciteerd. Omdat een tekst met alsmaar aanhalingstekens en
noten onprettig leest, laat ik hieronder de titels van de twee
boeken volgen, waarvan ik gebruik gemaakt heb. Ook geef ik de
gedeelten aan waaruit ik vooral geput heb.

- Vandana Shiva, Staying Alive: Women, Ecology and
Development, Zed Books, London, 1989. Introductie en de
hoofdstukken 1, 2, 3 en 7.
- Maria Mies en Vandana Shiva, Ecofeminism, Fernwood
publications, 1993. Introductie en de hoofdstukken 11, 12, 19
en 20.

======================
10

EEUWENOUDE LANDBOUWTECHNIEKEN ZIJN ACTUELER DAN OOIT

Vandana Shiva/Jan Paul Smit

Van oudsher steunt de Indiase landbouw op het bos. De
dorpsbewoners halen er bladeren en grassen, die ze als veevoer
gebruiken en compost. Ze zoeken er kruiden om ziekten bij
planten, dieren en mensen te bestrijden. Ze vinden er knollen,
oliehoudende zaden, vruchten, brand- en timmerhout. Bovendien
houdt het bos het water van de felle moesonregens vast en
geeft die zo langzaam af, dat er het hele jaar door drink- en
irrigatiewater voorhanden is.
Vanzelfsprekend is de plattelandsbevolking gewend uiterst
zorgvuldig om te springen met het bos, de basis van hun
bestaan. Omdat het werk in het bos traditioneel een
vrouwentaak is, beschikken vooral zij over grote kennis van de
vele plantensoorten en hun onderlinge samenhang. Zij weten hoe
ze door zorgvuldig snoeien het bos tot een grotere opbrengst
kunnen stimuleren. Groepen vrouwen trekken gezamenlijk het bos
in om bladeren, takken en vruchten te verzamelen, waarbij
oudere vrouwen op een natuurlijke manier hun kennis doorgeven
aan de jongere generatie. 
In de koloniale tijd ging er veel bos verloren voor de
plaatselijke bevolking. In haar boek 'Staying Alive' schrijft
Vandana Shiva : "Toen de Britten India koloniseerden,
koloniseerden ze allereerst de bossen. Terwijl ze geen idee
hadden van de rijkdom van deze bossen en van de rijkdom aan
kennis bij de plaatselijke bevolking om op een duurzame manier
de bossen te beheren, negeerden ze de rechten, behoeften en
kennis van de plaatselijke bevolking en reduceerden ze de
bossen van het fundament van het bestaan tot een houtmijn." 
"In het jaar 1799 alleen al werden 10.000 teakbomen via de
rivier de Beypur in Malabar aangevoerd." De Engelsen hadden
het hout nodig voor de bouw van oorlogsschepen voor de 'Kings
Navy'.

Toen de Britten India onderwierpen, waren de landbouwmethoden,
gebaseerd op duizenden jaren ervaring, zeer ver ontwikkeld. In
1889 stuurde de Engelse regering een agronoom naar India om te
onderzoeken, hoe de landbouw daar verbeterd kon worden. Deze
deskundige schreef in zijn offici%le rapport: "Ik maak me
sterk, dat het eenvoudiger is verbeteringen voor te stellen
voor de Engelse landbouw, dan waardevolle suggesties te doen
voor die van India ... nergens zou men betere voorbeelden
kunnen vinden van zowel het nauwgezet vrijhouden van het land
van onkruid, als van vernuftige apparaten om het waterpeil te
verhogen, als van kennis van de bodem en haar mogelijkheden,
als van de juiste tijd om te zaaien en te oogsten. Het is
wonderlijk bovendien, hoeveel er bekend is van
vruchtwisseling, het systeem van het verbouwen van
verschillende gewassen tegelijkertijd op ''n akker en van het
ploegen." 
Door het ingrijpen van de Engelsen ontstonden grote problemen.
Zij onteigenden gemeenschappelijke weiden en bossen en
breidden de verbouw van handelsgewassen als suikerriet en
pinda's sterk uit. Dit ging ten koste van de traditionele
landbouw voor de zelfvoorziening. In de chaotische periode na
de onafhankelijkheid in 1947, ontstond er een ernstig
voedseltekort. 


De 'Groene Revolutie' moest de politieke onrust indammen

Gandhi en zijn medewerkers van de onafhankelijkheidsbeweging
pleitten ervoor zorgvuldig alle mogelijkheden van de
traditionele, ecologische landbouw ten volle te benutten. Zo
sprak in 1951 de minister van landbouw tot zijn hoge
ambtenaren: "Bestudeer van de Levenscyclus van de dorpen, die
jullie onder je hoede hebt, zowel de watervoorziening als de
bodemgesteldheid. Zoek uit, waar de Cyclus verstoord is en
vorm je een idee van de stappen, die gezet moeten worden, om
deze te herstellen." 
Ook voerden de meeste Indiase deelstaten landhervormingen
door, om landloze boeren aan werk te helpen. De politiek van
de nieuwe Indiase regering was succesvol: in de periode '49 -
'65 nam de produktie van granen met ruim drie procent per jaar
toe. 

Toch sloeg India een andere weg in. Een gedeelte van de elite
maakte zich zorgen om haar positie, nu de arme
plattelandsbevolking zich steeds duidelijker liet horen. Deze
putte veel inspiratie uit de ontwikkelingen in buurland China,
waar boerenbewegingen een belangrijke rol speelden bij de
communistische machtsovername in 1949.
Ook de Amerikaanse regering en de grote internationale
bedrijven wilden na het 'verlies van China' maar al te graag
de onrust op het platteland van Azi% een halt toeroepen. De
'Groene Revolutie' zou het tovermiddel worden om dit te
bereiken. In het Amerikaanse researchinstituut IRRI, gesticht
door de Rockefeller en Ford Foundation, was een nieuwe
'wonder'-rijstvari%teit gekweekt. Deze zou de
landbouwopbrengst enorm verhogen. De overvloed zou de druk van
de ketel halen en voor 'vrede' zorgen. 
Na enige jaren van voorbereiding ging in 1967 de 'Groene
Revolutie' officieel van start. Hoewel de produktie van granen
in de periode '67 - '78 gemiddeld zo'n 2,5 procent bleef
groeien, was de 'Groene Revolutie' toch een teleurstelling. De
'wonderzaden' blijken grote hoeveelheden kunstmest nodig te
hebben. Nu monocultuur van de superrijst de talloze inheemse
vari%teiten vervangt, is er een flinke behoefte aan
bestrijdingsmiddelen. Om de uitermate dorstige planten te
voorzien van voldoende water, zijn grote en kostbare
irrigatieprojecten noodzakelijk. Het vele en soms te zoute
bevloeiingswater veroorzaakt zowel uitloging van de bodem, als
verzilting. Volgens Shiva kan je spreken van "een milieuramp".
Het meest trieste voorbeeld vormt de Indiase deelstaat Punjab.
Dit was het paradepaardje van de 'Groene Revolutie'.
"Paradoxaal genoeg is Punjab, na twintig jaar 'Groene
Revolutie', noch een land van welvaart, noch van vrede. Het is
een gebied, waar ontevredenheid en geweld welig tiert. In
plaats van overvloed treffen we in Punjab verziekte gronden en
gewassen aan, uitgeloogde, woestijnachtige gebieden en
ontevreden boeren, die kampen met schulden." In de tweede
helft van de jaren '80, verloren meer dan 10.000 mensen het
leven bij ongeregeldheden.

Verzet tegen de 'Groene Revolutie' was er van het begin af
aan. Zo weigerde bijvoorbeeld de directeur van het Indiase
landbouwonderzoeksinstituut in Cuttak zijn medewerking. Hij
werd onder internationale druk ontslagen. Toen een andere
deelstaat hem in de gelegenheid stelde op kleinere schaal
verder te werken met inlandse rijstvari%teiten, werd hij
opnieuw op straat gezet, nu door toedoen van de Wereldbank. 
Succesvoller zijn de talloze acties van de Indiase bevolking
tegen irrigatieprojecten en dammen, die noodzakelijk zijn voor
de nieuwe landbouwaanpak. Zo moest de Indiase regering in 1993
het reusachtige Narmada-dam project 'tijdelijk stilleggen'.
Nog steeds wil het niet zo vlotten met de bouw.


'Meer vrijhandel betekent meer honger'

In 1992 begon de Indiase regering een andere economische koers
te varen. Liberalisering is het wachtwoord. Ook heeft India
een 'structureel aanpassings-programma' van de Wereldbank en
het IMF geaccepteerd. Het gevolg is, dat er minder
belemmeringen zijn voor buitenlandse bedrijven en dat de
Indiase regering subsidies op landbouwprodukten moet
afschaffen. 
Zo mag de overheid nu bij voedselschaarste onder de armen geen
graan van Indiase boeren aankopen, omdat dit duurder is dan
buitenlands graan. Dan is er volgens de Wereldbank sprake van
concurrentievervalsing. Terwijl India in 1991 nog 672.000 ton
tarwe exporteerde voor ongeveer 1,2 miljard gulden, moest het
in '92 onder het aanpassingsprogramma 2,5 miljoen ton
importeren. Te betalen in harde valuta. Shiva: "Het netto-
resultaat is niet de afschaffing van subsidie op voedsel, maar
een herverdeling: het geld gaat niet langer naar arme Indiase
boeren, maar naar de machtige multinationals in de VS. (..)
Onder het structurele aanpassings-programma zijn de
overheidsuitgaven omhoog gegaan en is het handelstekort groter
geworden, hoewel het programma beiden zou beperken. De
bedoeling lijkt te zijn de economie te d'stabiliseren in
plaats van te stabiliseren, zodat er voor India geen andere
keus overblijft, dan nog afhankelijker te worden van de
Wereldbank en de multinationale bedrijven." 
Tot Shiva's grote ergernis komt daar nog bij, dat de VS zijn
graan royaal subsidieert. In 1986 bijvoorbeeld gaf de USA tien
miljard dollar uit aan exportsubsidie op ma<s en tarwe, die op
de markt slechts 4,2 miljard dollar opbrachten. Met een
exportsubsidie van 34 dollar per honderd kg, halveerde de USA
de wereldmarktprijs voor rijst tot minder dan acht dollar per
honderd kg. De gevolgen laten zich raden: kleine
boerenbedrijven in de Derde Wereld leggen het loodje.
Aangezien boeren het voedsel, dat ze zelf eten, betrekken van
hun eigen bedrijf, betekent de Amerikaanse handelspolitiek een
toename van de honger in de wereld. 

Eind 1993 werd de GATT, het landbouw-vrijhandelsverdrag
getekend. Alle juichende verhalen over het 'historisch
akkoord' ten spijt is niet iedereen hier enthousiast over. "In
India zijn miljoenen boeren de straat opgegaan, om te
protesteren tegen het verdrag", zegt Shiva. Om er smalend aan
toe te voegen: "De vrijhandel is zo 'vrij' dat het overal met
geweld opgelegd moet worden. Om wiens vrijheid gaat het
echter, en wie wordt het kind van de rekening?"
Uit de GATT is de World Trade Organization (WTO) voortgekomen,
waarin het rijke Westen het voor het zeggen heeft. Shiva
vreest dat niet de Verenigde Naties, maar de WTO "samen met de
Wereldbank en het IMF, het centrum zal vormen van het
wereldbestuur." 
Voor de landbouw in India ziet Shiva het somber in: "Het
wegwerken van de kleine boeren is de opzettelijke politiek van
de GATT." Maar liefst zeventig procent van de Indiase
beroepsbevolking werkt in de landbouw. Vrouwen nemen ongeveer
twee-derde van het boerenwerk voor hun rekening. "De
meerderheid van de vrouwen in India is niet eenvoudigweg
huisvrouw, maar boer." Verslechteringen in de landbouw zullen
dus vooral vrouwen treffen. 
Shiva benadrukt, dat de vrijheid, waar de GATT en de WTO het
over hebben, vrijheid voor de grote landbouwfirma's betekent,
die "gebaseerd is op de ontkenning van de vrijheid van
plattelandsvrouwen om voedsel te produceren, te verwerken en
te eten naar hun plaatselijke ecologische, economische en
culturele behoeften. (..) Meer vrijhandel betekent dus meer
honger." 


Agro-multinationals op de korrel

Het Indiase platteland kent een rijke verzetstraditie. Telkens
weer voert de bevolking actie voor landhervormingswetten en
zijn er strubbelingen met feodale grootgrondbezitters. Zo
kwamen in 1946 pachters en kleine boeren in Bengalen en Andhra
Pradesh in opstand en in 1949 die in Kerala. De AIKS (All
Indian Kisan Sabha = Algemene Indiase Boerenbond), een
organisatie die aan de Indiase communistische partij gelieerd
is, speelde in deze opstanden een grote rol.
In de zestiger jaren voerde de Naxalietenbeweging een
gewapende strijd in West-Bengalen en Andhra Pradesh. In het
gebied ten noorden van Bombay was de verzetsbeweging van
inheemse volken Bhoomi Sena actief.
In 1988 demonstreerden 200.000 landarbeiders in Delhi voor
opname van het recht op werk in de grondwet. Verder eisten ze
regeringsmaatregelen om de plaatselijke industrie te
beschermen en de invloed van de multinationals en de grote
Indiase bedrijven terug te dringen.1

Shiva is betrokken bij verschillende grote boeren-
demonstraties. Zo stond ze in 1993 in Bangalore op het podium,
toen honderdduizenden boeren protesteerden tegen de agro-
multinationals. De boeren legden gezamenlijk een eed af dat ze
zich in zouden zetten voor het behoud van de inheemse zaden.
Ze voegden de daad bij het woord door de zaden die ze
meegenomen hadden in te zamelen en te overhandigen aan Shiva.
Het onderzoeksinstituut dat zij opgericht heeft (de Research
Foundation for Science, Technology and Natural Resource
Policy) beheert een zaadbank voor het bewaren en opnieuw
introduceren van inheemse voedselgewassen.2

Eind 1995 verbrandden boeren uit de Indiase deelstaat
Karnataka bij een grote demonstratie de tekst van een
amendement op de landhervormingswet. Deze aanpassing, die de
bestaande wet afzwakt, is een uitvloeisel van het structurele
aanpassingsprogramma van de Wereldbank en het IMF. Shiva was
een van de sprekers op de manifestatie.3

Maart 1996 kwamen meer dan 50.000 boeren in Delhi bijeen om te
protesteren tegen multinationals en corrupte politici. De
demonstranten namen een manifest aan waarvoor Shiva het
ontwerp geschreven had. 

KADER

Uit het manifest: "Het voortbestaan van de Indiase boeren, die
75 procent van Indiaas bevolking uitmaken en 25 procent van
alle boeren op de wereld, wordt bedreigd", schrijft het
manifest. "De natuurlijke hulpbronnen waar ons boerenbestaan
vanaf hangt - land, water, vee en zaden - worden ons ontstolen
onder de nieuwe economische politiek, die de Wereldbank en de
Wereldhandelsorganisatie (WTO) voorschrijven."
(..) "Onder druk van de WTO worden wetten gemaakt om de zaden,
die altijd een natuurlijke hulpbron zijn geweest van de boeren
gezamenlijk, in handen te spelen van particuliere
multinationale zaadfirma's." Het manifest wijst de nieuwe IPR-
wetgeving af: "Wij zijn de oorspronkelijke kwekers van het
zaad." En voegt eraan toe: "We zullen niet meewerken aan de
uitvoering van wetten die ons onvervreemdbare recht op het
zaad niet erkennen." Patentering van planten en dieren wijst
het manifest af "omdat dit immoreel is en haaks staat op onze
culturele tradities".
De boerenorganisatie verzet zich tegen het slachten van
runderen voor de vleesexport: "Onze rijkdom aan vee is de
basis van de duurzame landbouw, onmisbaar voor ons boeren om
te overleven. (..) Onze dieren zijn ons heilig. Ze zijn als
familieleden." De boeren kondigen aan over te schakelen op
biologische landbouw op basis van inheemse zaden en
onafhankelijk van de chemische concerns. "We zullen een
levensvatbare en rechtvaardige economische orde vestigen om
ervoor te zorgen dat we in staat zullen zijn onze plicht te
vervullen de bevolking van India te voorzien van veilig en
voldoende voedsel."4

EINDE KADER

Eind mei 1995 richtte de KRRS (Karnataka Rajya Ryota Sangha =
Pachtersbond uit Karnataka) samen met het Third World Network
(een koepel van milieugroepen uit de Derde Wereld) een
Internationaal Instituut voor Duurzame Landbouw op in
Bangalore. Shiva zit namens het Third World Network in het
bestuur van dit instituut. Het is gevestigd in de boerderij
van de plaatsvervangend voorzitter van de KRRS, die in 1991
overschakelde op biologische landbouw. Na drie jaar was zijn
inkomen met 170 procent gestegen.
Het instituut verzorgt trainingsprogramma's voor boeren die op
biologische landbouw over willen gaan, en helpt bij het
verzamelen van inheems zaad, het opzetten van een lokale
zaadbank en de herintroductie van traditionele gewassen.5

Verantwoording
Dit hoofdstuk is een bewerking van het artikel 'Wereldhandel
versus zelfvoorziening', dat juli 1994 verscheen in het
tijdschrift Ongehoord. Het is vooral gebaseerd op Shiva's
boeken The Violence of the Green Revolution en Staying Alive
en het artikel GATT, Agriculture and Third World Women uit het
boek Ecofeminism. 

Noten
1. Twan Custers e.a., India, oogst van de armoede, LIW,
Utrecht, 1984; en Gerard Oonk, Werk tegen armoede, LIW,
Utrecht, 1990.
2. Research Foundation for Science, Technology and Natural
Resource Policy, 'New Initiatives for Sustainable
Agriculture', in Bija - the Seed, New Delhi, 1995, nummer 13,
pagina 1 en Research Foundation for Science, Technology and
Natural Resource Policy, Seed Wars: Indian Farmers vs Free
Trade and GATT, New Delhi; een video.
3. Research Foundation for Science, Technology and Natural
Resource Policy, 'Karnataka Farmers Burn New Agricultural
Policy and Land Reforms (Amendment) Act', in Bija - the Seed,
New Delhi, 1995, nummer 14, pagina 18.
4. Research Foundation for Science, Technology and Natural
Resource Policy, 'Farmers' Charter', in Bija - the Seed, New
Delhi, nummer 15 & 16, pagina 19 en: Bharatiya Kisan Union en
Maria Mies, 'National Farmers' Rally on 7th March 1996', in
Rundbrief Subsistenz Perspektive, Institut f?r Theorie und
Praxis der Subsistenz, Bielefeld, nummer 6, pagina 84.
5. Research Foundation for Science, Technology and Natural
Resource Policy, 'New Initiatives for Sustainable
Agriculture', in Bija - the Seed, New Delhi, 1995, nummer 13,
pagina 1.

===================================
11


EEN BRABANTSE BOER OVER SCHAALVERGROTING

"Dan wordt alles afgepakt en word je in een rijtjeshuis gezet.
En dan moet je je hand ophouden."

Jan Paul Smit

Schaalvergroting in de landbouw is geen typisch Derde
Wereldverschijnsel. Ook in het Westen zijn talloze kleine en
middelgrote bedrijven over de kop gegaan en hebben miljoenen
boeren hun werk verloren. In 1930 waren er 640.000
Nederlanders werkzaam in de landbouw en visserij. Zij maakten
ruim twintig procent van de beroepsbevolking uit. In 1993
waren dat er nog maar 224.000, een krappe vier procent. 
De bedrijfsgrootte en de intensiviteit namen sterk toe. In
1950 had een Nederlandse boerderij gemiddeld 5,7 hectare
grond, in 1993 16,5 hectare, bijna het drievoudige. Leverde
een hectare in 1950 gemiddeld 3200 kilo tarwe op, in 1993 gaf
zij bijna drie keer zoveel: 8800 kilo. Het aantal varkens in
Nederland nam in de periode 1950-1993 met een factor acht toe.
Ook in andere Westerse landen nemen we dezelfde tendensen
waar. Zo verdween er in West-Duitsland sinds 1949 tweederde
van alle boerenbedrijven. In de twaalf landen van de EU werkte
in 1970 nog ruim dertien procent van de beroepsbevolking in de
landbouw. Twintig jaar later was dit nog geen zes procent
meer.1

Wat betekent de schaalvergroting en de intensivering voor een
boer persoonlijk? Hoe ervaart hij of zij dat? Daarover spraken
we met Janus Hoeks (62), golvende witte haren, klein van stuk,
tenger en sterk. Hij is een boer in hart en nieren. Van
kindsbeen af woont hij op dezelfde boerderij op de Brabantse
zandgronden. Hij heeft de ontwikkelingen in de landbouw aan
den lijve meegemaakt: de specialisatie, de intensivering, de
subsidies, de grote leningen, de overproduktie, de
faillissementen van collega's en de warwinkel van
milieuregels. Ook hij moest uiteindelijk afhaken. 'Hobbyboer'
is hij nu, zoals hij zelf zegt.


Gemengd bedrijf

Hoeks kan zich nog zonder moeite voor de geest halen hoe het
op de boerderij toeging in de veertiger jaren, toen hij een
jongen van een jaar of tien was. Zijn vader had voor 11.000
gulden de boerderij gekocht met ongeveer zeven hectare grond.
Er waren zeven koeien op de boerderij, ''n fokzeug met een
paar biggen, zo'n 35 kippen en een paard om de kar te trekken,
te ploegen en te eggen. Het was een gemengd bedrijf met drie en een halve hectare grasland, een hectare rogge, een hectare haver, een
halve hectare voederbieten en een halve hectare aardappelen.

In de vijftiger jaren kwamen de eerste veranderingen. Na de
oorlog produceerde de landbouw te weinig om de bevolking van
voldoende voedsel te kunnen voorzien. Net als de andere
Europese landen, moest Nederland de schaarse buitenlandse
valuta besteden aan voedselimporten. Onder de energieke
leiding van landbouwminister Mansholt stimuleerde de overheid
een grotere produktie. Schaalvergroting en mechanisering
moesten zorgen voor een stijging van de produktiviteit. Zo
konden de voedselprijzen laag blijven en zou politieke onrust
voorkomen worden. Goedkoop voedsel was in de ogen van de
regering noodzakelijk om de industrielonen laag te kunnen
houden en zo sterk te staan in de concurrentie met andere
Europese landen. Lage landbouwprijzen waren bovendien nodig om
op termijn te kunnen exporteren en zo de broodnodige deviezen
in het laatje te brengen.
De regering zag wel in dat de mechanisering in de landbouw
binnen enkele jaren tot werkeloosheid onder de boeren zou
leiden, maar nam dat op de koop toe. Hopelijk zouden
inpoldering van een groot gedeelte van het IJsselmeer, de
industrialisatie en de emigratie uitkomst kunnen bieden.
Op Europees niveau zetten Mansholt en zijn ambtenaren zich vol
vuur in voor een Europees landbouwbeleid, waarbij nationale
beschermende maatregelen stapje voor stapje afgebroken zouden
worden. Zo zou iedere streek door 'de markt' gedwongen worden
zich te specialiseren op die landbouwprodukten die ze het
goedkoopste kon voortbrengen.2
De boerenorganisaties, die de belangen van de boeren moesten
verdedigen in het Landbouwschap, schaarden zich in grote
lijnen achter Mansholt. Sommige boeren hadden zoveel kritiek
op het Landbouwschap dat ze het vertikten de verplichte
contributie te betalen. Toen de overheid die met geweld ging
innen, brak er in Drenthe een kleine boerenopstand uit. Een
boerderij, die bij opbod verkocht had moeten worden, ging in
vlammen op. Daar staat nu een gedenksteen: "Een steen des
aanstoots voor het Landbouwschap, voor de verdreven vrije
boeren een eresteen. Opdat wij niet vergeten de Slag in
Hollandscheveld '63."


De eerste veranderingen

Hoeks: "In de vijftiger jaren is door de
Rijkslandbouwvoorlichting de kunstmest gestimuleerd. Daardoor
kreeg je een grotere produktie en kon je meer vee houden. Want
toentertijd hield je niet meer vee dan je voer had.Je kreeg
toen studieclubs voor boeren. Dan kwam er een spreker
uitleggen wat de ontwikkelingen waren en hoe dat de boeren
meer konden verdienen."
Later hebben ook de veevoederbedrijven voorlichters op pad
gestuurd. In de vijftiger jaren begon bovendien de
mechanisatie. "Als je wat meer verdiende, kon je moderner
inrichten. Toen begonnen de machines te komen, de maaimachine,
de vorentrekker om aardappelen te zetten, de zelfbinder om het
graan te maaien. Dat was allemaal paardentractie. We hebben
hier nog een kleine co"peratie opgericht van zeven, acht
boeren die samen de machines kochten. Ik geloof dat dat
gefinancierd werd door de Boerenleenbank."

Door 'woest' land te ontginnen werden de bedrijven wat groter.
"In 1952 was de werkeloosheid groot en toen heeft de regering
de DUW opgericht, de Dienst Uitvoerende Werken. Toen hebben
wij ook een halve hectare bos laten ontginnen. Dat was al
eigendom van ons, maar daar stond hout op. Daar kon je niks op
telen. Het stuk grond was aan de ene kant te laag en aan de
andere kant lag een bult. Die hebben ze afgegraven en daarmee
dat lage stuk opgehoogd. Dat ging met de schop en van die
kiepkarretjes, handgeduwd. Onze vader kon daar ook meehelpen.
Dan kreeg hij kinderbijslag. Dat was toen nog niet voor
boeren. Dat bracht goed op. Plus nog loon. De regering gaf
negentig procent subsidie."

In de vijftiger jaren haakten de eerste kleine boerenbedrijven
met twee, drie of vier koeien af. Er zijn toen ook heel wat
boerenzoons naar Canada ge%migreerd, omdat de bedrijven te
klein waren om te splitsen.
"Toen zijn de ontwikkelingen hard gegaan. In het midden van de
vijftiger jaren zijn we van zeven naar tien koeien gegaan. En
van ''n naar acht fokzeugen. In de zestiger jaren kregen we er
vijftien en in 1970 dertig, veertig. Van vijftig kippen gingen
we naar honderd en later naar 250."

Vraag: Dus de uitbreiding ging stap voor stap?
"Bij ons is het eigenlijk maar langzaam gegaan. Je hebt ook
boeren, die als ze maar een beetje verdiend hebben, meteen
investeren. Groter, groter, groter... Dat zat er bij ons niet
zo in. Een beetje behoudend, hS. Wij waren geen geweldenaars.
We moesten het kunnen overzien."


Schaalvergroting en specialisatie

In 1979 zette de melkfabriek de boeren voor het blok. Ze
moesten minimaal 35 koeien nemen, anders nam de fabriek de
melk niet meer af. Heel wat boeren schakelden over op
akkerbouw, legden zich helemaal toe op varkens of haakten af.
Hoeks wou zijn vee niet kwijt. Hij besloot een ligboxstal neer
te zetten en stak zich daarvoor flink in de schulden. De
overheid stimuleerde deze ontwikkeling met rentesubsidie en de
WIR. In '83 stootte Hoeks de varkens af. Van jongs af aan had
hij al last van bronchitis. Hij kon het stof van de varkens
niet langer verdragen. Maar er was ook een andere reden:
"Toen begonnen ze mij te korten omdat ik te weinig biggen had.
Ik liet me niet dwingen. Ik had de beste, de gezondste biggen.
Je kon geen betere krijgen. En dan kreeg ik een paar gulden
per big minder als iemand anders. Voor mijn goede werk werd ik
minder uitbetaald..."
Ondertussen was het geen gemengd bedrijf meer wat Hoeks had.
Er waren alleen nog maar koeien en op het land stond enkel
gras of ma<s.

Vraag: Het werk was ondertussen veel minder afwisselend. Vond u dat
niet jammer?
"Ja. Maar een gemengd bedrijf dat ging niet meer. Om de heel
eenvoudige reden dat dat veel te arbeidsintensief is. Dan zit
je constant de hele zomer met arbeidspieken: met de graanoogst
en de aardappeloogst en dan het hooien nog tussendoor. En in
de lente het grond bewerken en het schoffelen. Als je
specialiseerde, verdiende je meer met minder werk. Dan kon je
de loonwerker inschakelen (die had grote landbouwmachines -
jps) en die verrichtte in een paar dagen veel werk en dan had
je het zelf gemakkelijker."
De milieuproblemen, die de intensieve landbouw veroorzaakte,
werden zo ernstig dat de overheid uiteindelijk maatregelen
nam. Maar de regels knellen: "Met dat mestquotum en nog zo'n 
tien, vijftien milieuregels, halen ze de animo eruit. Daar 
valt niet mee te leven."


Afhaken

In de negentiger jaren zijn de landbouwprijzen over de hele
linie laag. "De grove tuinbouw is hartstikke slecht. Het zijn
geen prijzen. Nou zijn de champignonbedrijven weer aan de
beurt. Om de haverklap sluiten die. De varkens zijn twee, drie
maanden goed geweest vanwege de gekke-koeien ziekte. Maar nou
zakken de prijzen weer. De eieren, dat is al jaren slecht.
Ondanks dat de aantallen steeds groter werden. Vroeger had een
bedrijf honderd kippen, toen duizenden en nu wel dertig-
veertigduizend."

Met melk valt nog wel wat te verdienen, mits je bedrijf groot
genoeg is. Een middelgrote Brabantse melkveehouderij moet
ondertussen minstens twintig hectare grond hebben en vijftig
koeien. In de negentiger jaren zijn dan ook heel wat boeren
gestopt. Ook Hoeks zelf.
"Dit bedrijf was niet levensvatbaar. Daarom heb ik mijn
melkquotum verkocht. Ik had toch geen opvolger. Dat het
melkquotum verhandelbaar werd en zoveel opbrengt, is mijn
redding geweest. In het dorp zeggen ze nog wel ooit dat je
geen ruggegraat hebt, als je stopt met boeren. Maar ik kijk er
nuchter tegenaan. Als ik zie dat ik met werken niet meer kan
verdienen als dat ik nu zonder werken verdien, dan hou ik
ermee op."
Hoeks heeft 27 stuks vleeskoeien. Op zijn zeven hectare groeit
gras wat hij hooit of inkuilt voor zijn dieren. Verder
verbouwt hij ma<s als veevoer. Gedeeltelijk verkoopt hij die.
"Het vlees brengt niks op. Absoluut helemaal niks. En dan
krijg je toch nog (lachend) zoogkoeien-premie en ma<spremie en
stierenpremie. (..) Toch ben ik er nog goed uitgesprongen.
Want je hebt ook boeren, die hebben bijvoorbeeld 25 jaar op
hun bedrijf gewerkt. Door omstandigheden, door de marktprijs
en alles wat daar bij komt, kunnen ze niet meer aan hun
verplichtingen voldoen. Dan komt de bank alles verkopen. Dat
is erg! Dat komt tegenwoordig veel te veel voor. Dat je eerst
alles opgebouwd hebt en dan wordt het je afgepakt en dan word
je in een rijtjeshuis gezet en dan moet je je hand ophouden.
Vroeger moest je wel lichamelijk hard werken. Dan word je moe
en kan je uitrusten en dan ben je er weer. Maar als je
geldzorgen hebt, dan zak je steeds verder weg... Ik
raadpleegde wel de landbouwvoorlichting, maar dan ging ik voor
mezelf uitmaken wat ik zou doen. Daar heb ik geen spijt van.
Want anders was ik nu zo groot dat ik niet had kunnen
ophouden. Ik ben nou hobbyboer, maar ik heb toch nog genoeg om
handen. De buren wat helpen en zo. En anders gaan we
biljarten."

Noten
1. Centraal Bureau voor de Statistiek, Vijfennegentig jaren
statistiek in tijdreeksen 1899-1994, SDU, Den Haag, 1994;
Deutscher Bauernverband, Situationsbericht 1995, geciteerd in
Veronika Bennholdt-Thomsen, 'Vom hartn"ckigen Fortbestehen
eines kleinen Bauernhofes', in Rundbrief Subsistenz
Perspektive, nummer 6, Institut f?r Theorie und Praxis der
Subsistenz, Bielefeld; Europese Commissie, De toestand van de
landbouw in de Europese Unie, verslag 1994, Bureau voor
offici%le publikaties der Europese Gemeenschappen,
Brussel/Luxemburg, 1995.
2. W.H. Vermeulen, Europees landbouwbeleid in de maak,
Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut, Groningen, 1989.

=======================
12

WETENSCHAP, MILIEU EN MENSENRECHTEN;
DE WESTERSE OVERHEERSING NADER BESCHOUWD

Vandana Shiva

De ideologie van 'beschaving brengen', die de Westerse
overheersing zowel gerechtvaardigd als mogelijk gemaakt heeft,
is gebaseerd op wetenschappelijk en technisch reductionisme.
Dit reductionisme heeft vele kanten en tal van gevolgen.
1. Het eerste aspect van het wetenschappelijk reductionisme is
historisch van aard. De Westerse wetenschap en techniek zijn
de bijdragen van andere culturen aan haar ontwikkeling
'vergeten' en ontkennen die nu. Zo is de Westerse
intellectuele ontwikkeling niets verschuldigd aan andere
volken en bevestigen de wetenschappelijke en technische
vondsten, die het Westen van hen overnam, de Westerse
superioriteit en de inferioriteit van de niet-Westerse
culturen. Het gevolg van dit reductionisme is de huidige
vernietiging van de niet-Westerse kennistradities.
2. De tweede kant aan het reductionisme, dat zo karakteristiek
is voor de Westerse wetenschap, ligt op het terrein van de
epistemologie. Door de beperkte historische kijk gaat alleen
maar ''n kennistraditie door voor echte wetenschap. Namelijk
die kennistraditie, die gebaseerd is op de aannamen dat de
wereld uit atomen bestaat en uniform is en dat begrip van de
brokstukken inzicht verschaft in het geheel. Deze
mechanistische wereldvisie is de toetssteen van
wetenschappelijkheid geworden.
3. Dan zit er nog een derde sociaal, cultureel en ethisch
aspect aan het wetenschappelijk reductionisme. Wetenschap en
techniek veranderen van een menselijke schepping en een
maatschappelijk middel in een doel op zich. De Westerse
beschaving heeft haar gereedschap, de wetenschap, heilig
verklaard. Vragen over de wetenschap zijn taboe. Zij kan niet
veranderd worden. Van de maatschappij wordt verwacht dat zij
zich aanpast aan de veranderingen in de wetenschap - in plaats
van dat deze tegemoet komt aan maatschappelijke behoeften.
Werkeloosheid, zinloosheid en vervreemding zijn de steeds
duidelijker gevolgen van het sociale reductionisme, dat
onlosmakelijk verbonden is met de Westerse wetenschap en
techniek.
4. Vervolgens zit er nog een vierde kant aan het
reductionisme: het milieuaspect. Eerst raken de complexe
relaties in het levensweb buiten beeld. En vervolgens wordt
het enorme beslag dat de Westerse wetenschap en techniek op de
natuur leggen over het hoofd gezien. Dat betreft zowel het
grondstoffen- en energieverbruik als de afvalproduktie en de
milieuvervuiling.
5. Tenslotte zit er nog een vijfde, bio-cultureel aspect aan
het reductionisme dat de Westerse wetenschappelijke en
technologische ontwikkeling kenmerkt. De atomistische en
fragmentarische benadering leidt tot een onderwaardering van
diversiteit en onderlinge samenhang. Het gevolg is een grote
voorkeur voor monoculturen die met dwang opgelegd en
gehandhaafd worden en een ramp zijn voor de plaatselijke
ecosystemen. Monoculturen zijn per definitie niet duurzaam
omdat ze niet op zichzelf kunnen bestaan, maar met hulp van
buitenaf in stand gehouden moeten worden.

Ieder aspect van het reductionisme versterkt de andere.
Gezamenlijk brengen ze aan mens en milieu zware schade toe.
Het gaat dan zogenaamd om 'toevallige neveneffecten'. Noch in
het Westen, noch erbuiten, zijn de gevolgen van de
ontwikkeling van wetenschap en techniek voor de mensenrechten
op een rijtje gezet. Hoewel toch de mensenrechten van vijf-
zesde van de wereldbevolking geschonden worden door de
structuur van de Westerse wetenschap en techniek en de
richting die deze gekozen hebben. 
De schending van de mensenrechten ten gevolge van de structuur
en de ideologie van de Westerse wetenschap heeft verschillende
kanten:
1. De toe%igening en de systematische vernietiging van de
niet-Westerse kennistradities is een schending van het
mensenrecht op creativiteit.
2. De mechanistische wereldvisie onderschat de
wetenschappelijkheid van niet-Westerse wetenschap en leidt tot
een schending van het epistemologisch pluralisme. Het tast het
mensenrecht op een eigen cultuur en ethiek en een eigen manier
van kennisverwerving aan.
3. De maatschappelijke gevolgen van de Westerse
wetenschapsbeoefening schenden het recht op een menswaardig
bestaan.
4. De ecologische effecten van de Westerse wetenschap en
techniek betekenen een schending van het mensenrecht op
voldoende natuurlijke hulpbronnen.
5. Door monocultuur zowel in de maatschappij als in het milieu
aan de wereld op te dringen wordt het mensenrecht op bio-
culturele diversiteit geschonden.


1. De ontkenning van de creativiteit van niet-Westerse
culturen

In 1792 schreef Charles Grant zijn 'Observaties van de
Aziatische samenlevingen die aan Groot Brittanni% onderworpen
zijn'. Hij beweerde dat de Indi%rs geen benul hadden van de
natuurwetenschappen en dat "nieuwe ontwikkelingen daar heel
traag verliepen".
William Ward, schrijver van het vierdelige 'Verslag van de
handschriften, de godsdienst en de zeden van de Hindoes',
verklaarde zeer beslist dat Hindoes niets wisten van
"anatomie, chirurgie, scheikunde, farmacie en plantkunde", dat
hun geografie "volledig onjuist" was en dat ze een "zeer
gebrekkige" kennis hadden van de wiskunde.
De recente opleving van het onderzoek naar inheemse wetenschap
en techniek, voornamelijk ge<nspireerd door het werk van
Dharampal 'Indische wetenschap en technologie in de achttiende
eeuw', legt de racistische vooroordelen bloot die ten
grondslag liggen aan de Europese geschriften over de Indische
wetenschap.
Deze vooroordelen vloeien niet voort uit Europese onbekendheid
met de rijke tradities van de Indi%rs (waarbij de Europeanen
de gewoonte hadden het alleen over 'de Hindoes' te hebben). Al
sinds de achttiende eeuw werd er in wetenschappelijke
genootschappen systematisch verslag uitgebracht van de Indiase
wiskunde, geneeskunst, natuurwetenschappen en techniek. Het
had meer te maken met 'vergeten', dan met onwetendheid. Zo
schrijft Dharampal dat Fellow of the Royal Society J.Z.
Holwell in 1767 aan de president en de leden van het
Artsencollege in Londen rapporteerde hoe "de Brahmanen van
Indostan mensen inentten tegen pokken, waarbij men zich de
enorme weldaad moet voorstellen, wanneer de mensheid kennis
neemt van deze buitenlandse methode." Inenting tegen pokken is
dus duidelijk geen gift van het Westen aan het Oosten.
Terwijl inenten al tijden met veel succes in niet-Westerse
samenlevingen toegepast werd, was deze techniek aanvankelijk
in de Britse medische en wetenschappelijke wereld onbekend.
Het inenten werd in Groot Brittanni% gentroduceerd door de
vrouw van de Britse ambassadeur in Turkije, die in 1720 haar
kinderen met succes vaccineerde. De Westerse geneeskunst
erkende de waarde van het vaccineren, maar paste het licht
aan. Zij verving de oorspronkelijke menselijke entstof door
een koeien-vaccin. Rond 1802 deden de Britten het inenten
echter in de ban. De inheemse bevolking bleef vaccineren tot
1870, omdat, zoals de algemeen hoofdinspecteur van vaccinatie
in Uttar Pradesh in 1870 rapporteerde, de inheemse inenting
"een grotere beschermende werking heeft, dan inenting in een
vochtig klimaat."
Volgens Dharampal zijn de vaak voorkomende pokkenepidemie%n in
de negentiende en twintigste eeuw voornamelijk te wijten aan
het bemoeilijken van de inheemse inentingspraktijk. Niet
alleen omdat de overheid daar geen steun aan verleende, maar
ook omdat het inenten heimelijk moest plaats vinden.
De criminalisering van de inheemse tradities, waaraan de
Westerse wetenschap zo veel aan ontleend heeft, eindigde niet
met het kolonialisme. Tot op de dag van vandaag gaat dit door.
Tegenwoordig via het verdrag op de IPR's (Intellectual
Property Rights, Intellectuele Eigendomsrechten).
De IPR's beschermen alleen ontdekkingen van het
ge<ndustrialiseerde Westen. Eeuwen van ontdekkingen in de
Derde Wereld tellen volstrekt niet mee. De IPR's verschaffen
multinationals het recht om zich plantemateriaal toe te
eigenen, het licht aan te passen en dan het monopolie te
verwerven op het kweken en verkopen van deze planten of zaden.
Vergeleken met de eeuwenlange, geleidelijke veranderingen die
de boeren met behulp van de natuur aanbrachten, gaat het om
minieme wijzigingen. IPR's schuiven de bijdragen van honderden
generaties boeren uit de Derde Wereld opzij. Het gaat om meer
dan tienduizend jaar werk op het gebied van
voedselconservering, kweken, fokken en domesticeren.

KADER

Zoals Pat Mooney stelt: "De bewering dat er van intellectueel
eigendom alleen sprake kan zijn voor prestaties die door
laboranten met witte jassen geleverd worden, verraadt een in
wezen racistische kijk op de ontwikkeling van de wetenschap."

EINDE KADER

Twee vooroordelen schuilen achter deze bewering. Ten eerste
dat het werk van de Derde Wereld-boeren geen waarde heeft,
maar het werk van Westerse wetenschappers daarentegen wel. Ten
tweede dat alleen de markt bepaalt hoe waardevol iets is.
Ondertussen geeft de wetenschap wel volmondig toe dat de
totale genetische verandering die boeren gedurende duizenden
jaren bereikt hebben, veel groter is dan wat wetenschappers de
laatste tweehonderd jaar klaar speelden met hun meer
systematische wetenschappelijke aanpak. Plantkundigen blijken
toch niet de enigen te zijn die nuttig werk doen bij het
produceren van zaad.
De zaden van de boeren zijn voor de samenleving en voor het
milieu bijzonder nuttig, ook als de marktwaarde soms nihil is.
De beperkingen van de markteconomie bij het toekennen van
waarde kan nauwelijks een reden zijn om te beweren dat de
zaden van de boeren waardeloos zijn. Het laat eerder de
tekorten van de logica van de markt zien, dan dat het iets
zegt over de kwaliteit van het zaad of de intelligentie van de
boeren.
We zitten nu in de merkwaardige situatie dat bepaald genetisch
materiaal zogenaamd waardeloos is, wat iedereen gratis mag
meenemen, en dat ander genetisch materiaal een waardevol
handelsprodukt en priv'-eigendom is. Voor dit onderscheid
bestaat geen epistemologische rechtvaardiging. Het is niet
gebaseerd op de aard van het genetisch materiaal, maar op het
karakter van de politieke en economische macht.
Multinationals nemen patenten op plantaardige produkten of hun
bereidingswijze, waarvan ze de werking en ook vaak de
bereidingswijze zelf van de inheemse bevolking hebben leren
kennen. Dit vormt een bron van ernstige conflicten rond de
IPR's. De meningsverschillen rond patenten op neem-produkten
vormen daarvan een voorbeeld.
Eeuwenlang heeft de Westerse wereld de bijzondere
eigenschappen van de neem-boom genegeerd. De Britse, Franse en
Portugese kolonisten hadden geen belangstelling voor de
ervaringen van de Indiase boeren en artsen. Nu de laatste
jaren de weerstand in het Westen toeneemt tegen chemische
produkten en speciaal tegen pesticiden, is er plotseling veel
enthousiasme voor de farmaceutische eigenschappen van de neem.
Sinds 1985 hebben firma's uit de VS en Japan meer dan een
dozijn patenten genomen op bereidingswijzen van houdbare
neemoplossingen en -emulsies en zelfs op neem-tandpasta.
Tenminste vier van deze patenten zijn in het bezit van W.R.
Grace uit de USA, drie zijn van een ander Amerikaanse firma:
de Native Plant Institute, en twee van het Japanse bedrijf
Terumo. Nadat Grace de patenten verworven had en het
vooruitzicht had op toelating van de produkten door de EPA (de
Amerikaanse Environmental Protection Agency), heeft zij een
fabriek opgezet in India om de neemprodukten te fabriceren
voor de verkoop. Grace benaderde verschillende Indiase
producenten met het voorstel haar de technologie te verkopen
of om zelf met de produktie te stoppen en de grondstoffen aan
haar te leveren. Waarschijnlijk wordt Grace gevolgd door
andere firma's die patenten hebben. "Veel geld verdienen met
neem is tamelijk eenvoudig", concludeert Science Magazine.

KADER 

W.R. Grace rechtvaardigt de patentering met de bewering dat
haar moderne extractieproces een oorspronkelijke vinding is:
"Weliswaar inspireerde traditionele kennis tot het onderzoek
en de ontwikkeling van deze produkten, zowel wat de
samenstelling als de bereiding betreft. Toch zijn ze zo nieuw
en verschillen ze, qua samenstelling en gebruik, zo sterk van
het originele natuurprodukt, dat ze voor een patent in
aanmerking kwamen."

EINDE KADER

Kortom, het produktieproces zou nieuw zijn en een verbetering
van de Indiase technieken. Maar deze 'vernieuwing' was alleen
mogelijk bij gratie van de onwetendheid van het Westen.
Tijdens de tweeduizend jaar dat bestrijdingsmiddelen en
medicijnen op neembasis in India gebruikt worden, zijn er veel
ingewikkelde bereidingswijzen ontwikkeld om ze voor speciale
doeleinden geschikt te maken, hoewel de actieve stoffen geen
Latijnse namen kregen. Algemene bekendheid met neem en het
publiekelijke gebruik was een van de belangrijkste redenen
voor de Indiase Centrale Raad voor Insecticiden om
neemprodukten niet te registreren in het kader van de
Insecticidewet van 1968. De raad stelde dat tal van produkten
op neembasis voor allerlei verschillende doelen op grote
schaal sinds mensenheugenis in India gebruikt worden, zonder
schadelijke effecten. 
De Amerikaanse EPA (Environmental Protection Agency) echter
heeft geen boodschap aan de traditionele kennis en stelde een
hele serie veiligheidstesten verplicht voor Margosan-O, een
van de neemprodukten.
We kunnen twee kennisniveau's onderscheiden:
A. Meta-kennis: kennis van principes,
B. Micro-kennis: kennis die nodig is voor de technische
realisatie.
Planten en bomen uit de omgeving hebben verschillende
eigenschappen die van pas kunnen komen. De pesticide-
eigenschappen van de neem-boom zijn algemeen bekend. Dat is
meta-kennis. Nu dit bekend is, kan men via allerlei technieken
tal van produkten bereiden uit de bladeren en takken van deze
boom. Dat spreekt voor zich. Dat is geen nieuwe vondst.
Technisch geknutsel op micro-kennisniveau kan om twee redenen
geen basis zijn voor IPR-claims. Ten eerste gaat het niet om
eigen creativiteit, maar die van de natuur en andere culturen.
Ten tweede kan simpel technisch gepruts nooit de
scheppingsbron zijn van de karakteristieke eigenschappen van
het produkt. Zo heeft bij de neem-kwestie de patenthouder echt
niet de pesticide-werking geschapen. Deze hebben we te danken
aan een speciale boomsoort. En door de kennis van inheemse
gemeenschappen weten we d t de neem deze eigenschappen heeft
en h½e we die in principe kunnen benutten.
Dat het technische gepruts de waardevolle eigenschappen niet
schept wordt heel duidelijk, wanneer we ons realiseren dat het
zelfde proc'd' toegepast op een andere boomsoort, geen
pesticide oplevert. Zelfs als technische geknutsel
indrukwekkend is, blijft het epistemologisch onbeduidend.
IPR's vormen de nieuwe instrumenten voor de Westerse
wereldoverheersing, vooral wanneer het om kennis gaat die
ontstaan is in niet-Westerse culturen.
De term 'bioprospectie' wordt steeds vaker gebruikt voor de
exploitatie van inheemse kennis van planten en bomen. Het
World Resources Institute (WRI) heeft biodiversiteit-
prospectie gedefinieerd als het zoeken naar commercieel
interessant genetische materiaal en biochemische stoffen. De
term 'prospecting' is ontleend aan het zoeken naar goudaders
en oliehoudende lagen. Voor de farmaceutische en
biotechnologische industrie wordt de biodiversiteit binnen
niet al te lange tijd het 'groene goud' en de 'groene olie'.
De term 'prospecting' suggereert dat de prospector gericht
zoekt. Dat hij over de kennis beschikt welke planten of bomen
waardevol zijn en hoe je ze kan gebruiken. Terwijl in feite de
inheemse gemeenschappen over die kennis beschikken. De term
probeert bovendien de indruk te vestigen dat tot dan toe
niemand precies weet waar de voorraden verborgen liggen en dat
ze ook niet benut worden en zodoende nog geen waarde hebben.
Maar, anders dan bij goudaders of olievoorraden zijn de
inheemse gemeenschappen wel degelijk goed op de hoogte van het
nut en de waarde van de biodiversiteit. Zij zijn het die de
bedrijven deze kennis verschaffen via bioprospecting-
contracten.
De term 'bioprospecting' verhult dus wie oorspronkelijk
gebruik maakte van de biodiversiteit en de kennis daarover
bezat en aan wie de rechten die daaruit voortvloeien
toebehoren. Deze term onttrekt zodoende alternatieve
economische systemen aan het oog, en schuift de Westerse
'prospector' naar voren als de enige die de mensheid toegang
verleent tot stoffen uit de plantenwereld met waardevolle
medische en landbouwkundige toepassingen. Met het verdwijnen
van de alternatieve economie%n lijken de Westerse monopolie-
rechten in de vorm van IPR's heel vanzelfsprekend.
Wanneer inheemse gemeenschappen gevraagd wordt hun kennis aan
bedrijven te verkopen, wordt hun eigenlijk gevraagd hun
eerstgeboorterecht van de hand te doen. Want daardoor kunnen
ze hun oude tradities in de toekomst niet meer voortzetten en
kunnen zij niet meer in hun levensonderhoud voorzien met
behulp van hun kennis en hun natuurlijke hulpbronnen. In de
industriestaten is dit al gebeurd met de zaden van
voedselgewassen. Ook met medicijnen op basis van
plantenextracten, waarvan de kennis uit de Derde Wereld komt,
heeft dit proces van onteigening al plaats gevonden. De
moderne geneesmiddelen bevatten 120 veelgebruikte actieve
stoffen, die uit planten ge<soleerd zijn. Van drie kwart
daarvan is het gebruik in traditionele gemeenschappen bekend.
Minder dan een dozijn wordt via een eenvoudig chemisch proces
samengesteld; de overige werkzame stoffen worden direct uit
planten ge%xtraheerd en dan gezuiverd. (Farnsworth, 1990,
aangehaald in Biodiversity Prospecting, pagina 119) Uit
onderzoek blijkt dat het gebruik van traditionele kennis de
kans op het vinden van een plant met medicinale werking met
meer dan vierhonderd procent verhoogt.
Zo heeft Eli Lilly aan Shaman Pharmaceuticals, een zeer grote
bioprospecting firma, veertien miljard dollar betaald voor de
exclusieve wereldrechten op antischimmel middelen, die bij
inheemse genezers bekend zijn. Inheemse gemeenschappen
leverden de kennis, maar de exclusieve wereldrechten zijn nu
in handen van een farmaceutica-multinational. De Healing
Forest Conservancy, de non-profit tak van Shaman, zal 'een
gedeelte' van de inkomsten terug geven aan de volken en
regeringen van de landen waar Shaman actief is. Hoe groot dat
gedeelte is heeft het bedrijf nooit onthuld. Maar het lost,
hoe dan ook, de ethische kwestie niet op en maakt het onrecht
niet ongedaan. Het blijft immers onrechtvaardig en immoreel
dat een Westerse multinational in staat is een wereldmonopolie
te verwerven op basis van kennis van inheemse volken, en dat
zo die kennis misschien wel verdwijnt.
Via een verdrag op IPR's, als een onderdeel van de GATT
(General Agreement on Tarifs and Trade, Algemene Overeenkomst
over Tarieven en Handel), eisen de multinationals dezelfde
vrijheid voor zichzelf op als de Europese kolonisten sinds de
tijd van Columbus. Deze trad in 1492 op alsof Europese mannen
het natuurlijke recht bezaten om niet-Europese volken te
onderwerpen. Een voorbeeld dat sindsdien nog al te vaak
nagevolgd is. De eigendomsrechten op bepaalde landen die de
paus aan de Europese koningen en koninginnen verleende, waren
de eerste patenten. Met speciale privileges werden
handelsavonturiers aangemoedigd om "verre, heidense en
barbaarse landen, gebieden en streken, die nog niet in bezit
zijn van enig christelijk vorst of volk te ontdekken, en te
onderzoeken". De vrijheid van de kolonisten was gebouwd op de
onderwerping en slavernij van de volken die de oorspronkelijke
rechtmatige eigenaars van het land waren. Deze gewelddadige
verovering werd tot een 'natuurlijk' proces gemaakt door het
gekoloniseerde volk te defini%ren als een 'natuur'volk en zo
hun menselijkheid en vrijheid te ontkennen.
De wereldvisie van het Westen gaat ervan uit dat alleen ''n
soort mensen intelligentie bezit: de Westerling. Voor zijn
gevoel heeft hij dan ook het volste recht zich alle produkten
van het intellectuele werk van volken uit de Derde Wereld toe
te eigenen. IPR's en patenten op levende zaken vormen de
sterkste uitdrukking van de neiging alles wat leeft en vrij is
te beheersen.
Of het nu in de tijd van het kolonialisme of het
neokolonialisme is gebeurd, het toe%igenen van kennis van
niet-Westerse culturen, en vervolgens die kennis over de hele
wereld verspreiden als een Westerse ontdekking, is en blijft
een schending van de mensenrechten van de donor-samenlevingen,
omdat het hun intellectuele en creatieve integriteit aantast.


2. De ontkenning van het bestaansrecht van niet-
reductionistische benaderingen

De opkomst van de reductionistische wetenschap is
onlosmakelijk verbonden met de onderwerping van zowel niet-
Westerse intellectuele tradities als van niet-
reductionistische benaderingen in het Westen.
Het is duidelijk dat bij de reductionistische benadering
kennis en macht nauw met elkaar verbonden zijn, omdat de
mechanistische denkwijze gebaseerd is op waarden die de
grondslag vormen van het handelskapitalisme. Het reductionisme
veroorzaakt ongelijkheid en overheerst andere visies door de
manier waarop het kennis vormt en structureert, door de wijze
waarop het deze kennis legitimeert en door de wijze waarop
deze kennis natuur en samenleving verandert. Langzaam maar
zeker wordt duidelijk dat de overheersing van het Zuiden door
het Noorden, van vrouwen door mannen, en van de natuur door de
Westerling geworteld is in de heerszucht die het
vanzelfsprekend gevolg is van de wereldvisie van de Westerse
mannen van de laatste drie eeuwen. Op grond van deze
wereldvisie vonden zij dat de rest van de mensheid niet uit
echte mensen bestond, zodat ze hen gerust konden onderwerpen. 

KADER

Zoals Harding opmerkt: De manier waarop de scheppers van de
moderne Westerse cultuur hun kennis verwierven en de wereld
interpreteerden vertoont merkwaardige verschillen met de
methode van kennisverwerving van de rest van de mensen. Dat is
het effect van de bijzondere culturele kenmerken van deze
groep. De favoriete overtuigingen van de Westerse cultuur
weerspiegelen op een soms heldere en soms vervormde manier
niet de wereld zoals die is of zoals we zouden willen dat die
was, maar de sociale projecten van hun scheppers, die we in de
geschiedenis aan kunnen wijzen.

EINDE KADER

Op een drietal manieren sluit de reductionistische
wetenschapsbeoefening andere kennistradities uit: (i)
ontologisch, omdat van allerlei eigenschappen geen notitie
wordt genomen; (ii) epistemologisch, omdat andere manieren van
kijken en van kennis vergaren niet erkend worden; en (iii)
sociologisch, omdat buiten het kringetje van specialisten
niemand toegang heeft tot de kennis en ook geen oordeel mag
uitspreken over de conclusies die op grond van deze kennis
getrokken worden. Het is een politieke en geen
wetenschappelijke keuze om ''n groep mensen (de specialisten)
er uit lichten, slechts op ''n bepaalde manier de materi%le
wereld te bekijken (de reductionistische), en alleen maar ''n
bepaalde soort relaties in de natuur waar te nemen (de
mechanistische). De kennis die zo verworven is wordt
gepresenteerd als 'natuurwetten', die geheel en al 'objectief'
zijn en ook nog eens 'universeel'. Feyerband heeft gelijk
wanneer hij zegt: "Sommige waardeoordelen lijken objectief,
maar dat komt omdat er slechts vanuit ''n bepaalde
kennistraditie naar een probleem gekeken wordt, zonder dat men
dit erkent. Afwezigheid van de indruk subjectief bezig te zijn
is geen bewijs van objectiviteit, maar een vergissing."
Het gaat hier niet om een onbeduidende vergissing. Zij heeft
ernstige gevolgen voor de mensenrechten. Zo zijn gevaarlijke
medicijnen aan de bevolking opgedrongen, omdat veiliger en
betrouwbaarder alternatieven niet pasten in de
reductionistische gedachtengang. Over de hele wereld zijn
duurzame landbouw-vormen vernietigd, omdat reductionistische
wetenschappers niet overweg konden met het idee dat er ook
landbouw mogelijk is zonder monocultuur en veel kunstmest en
chemische bestrijdingsmiddelen. Tegenwoordig vormt de
reductionistische gentechniek een nieuwe bedreiging voor tal
van gewassen en voor de menselijke gezondheid. Het verzet van
de biotech-industrie en Westerse regeringen tegen een
internationaal biotech-veiligheidsprotocol en tegen
etikettering van genetisch gemanipuleerde produkten zijn
voorbeelden van schendingen van de mensenrechten. Het doel is
zo de positie van de dominante Westerse wetenschap en techniek
te beschermen, als het belangrijkste instrument om de
wereldbevolking te overheersen.


3. De ontkenning van de sociale behoeften en het recht op werk

Gandhi had kritiek op de industrialisatie van India naar
Westers voorbeeld, omdat hij voorzag hoeveel mensen zonder
inkomen zouden komen te zitten, dakloos zouden worden en in
bittere armoede zouden vervallen.
"Waarom moet India een industrieland worden, op zijn Westers",
vroeg Gandhi zich af. "Wat goed is voor het ene land, in een
bepaalde situatie, is niet noodzakelijkerwijs goed voor een
ander land in een andere situatie. Wat voor de een goed
voedsel is, is voor de ander vergif. (..) Mechanisering is
prima wanneer er te weinig handen zijn om al het werk te doen
dat ligt te wachten. Het is een vloek wanneer er meer handen
beschikbaar zijn dan nodig is, zoals in India het geval is."
De mechanisering van de textielindustrie was de belangrijkste
technologische verandering bij de eerste industri%le
revolutie. Toen deze technologische vernieuwing in het begin
van de negentiende eeuw flink doorzette, bezat Engeland de
volledige politieke macht over de natuurlijke hulpbronnen en
de afzetmarkten van haar kolonies, inclusief India. Tot dan
toe was India de belangrijkste textielproducent en -exporteur
ter wereld. De industrialisatie van Engeland is ten dele
gebaseerd op de neergang van de Indiase industrie. De
economische ontwikkeling van Engeland ging rechtstreeks ten
koste van India. De controle over de natuurlijke hulpbronnen
en de bevolking van de Derde Wereld was een noodzakelijke
voorwaarde voor de Europese industrialisatie. Het is geen
toeval dat het voornaamste verlangen van de Indiase
onafhankelijkheidsbeweging was zich van die controle te
bevrijden. 
Een belangrijke campagne in onafhankelijkheidsstrijd was de
'Champaran satyagraha' en een belangrijk symbool was de
'Charka'. De 'Champaran satyagraha' bestond uit een geweldloze
opstand tegen de gedwongen verbouw van indigo, waaruit een
verfstof voor de Britse textielindustrie gewonnen werd. De
'Charka', of het spinnewiel was het technologische alternatief
waarmee talloze mensen in hun levensonderhoud zouden kunnen
voorzien en onafhankelijk zouden kunnen worden.
De snelle technologische ontwikkeling van de Britse
textielindustrie was alleen maar mogelijk doordat de Engelsen
de Indiase hulpbronnen en markt beheersten. Door deze
politieke controle, eerst over de markt en later over de
grondstoffen, stagneerde de Indiase industrie en raakte in een
negatieve spiraal. De vernietiging van de Indiase
textielindustrie vereiste de vernietiging van de
vakbekwaamheid en de autonomie van de Indiase wevers. Vaak
ging deze vernietiging gepaard met extreem veel geweld. Zo
werden bijvoorbeeld de duimen van de beste Bengaalse wevers
afgehakt, om op die manier de Indiase concurrentie te breken.
Want de handgeweven stoffen uit India bleven het beter doen
dan de Britse fabriekstextiel. De Engelse kooplieden kregen de
Indiase wevers pas goed met geweld en manipulatie onder de
duim toen de Oost India Compagnie een territoriale macht
geworden was, nadat zij Nawab Sirajuddaula verslagen had bij
de slag van Palassi in 1757. Daarvoor waren de Indische wevers
onafhankelijke producenten. De Oost India Compagnie verving de
inheemse kooplieden door betaalde dienaren die van hen
instructies kregen en een tot dan toe ongekende dwang op de
wevers uitoefenden. Zij hadden feitelijk een handelsmonopolie,
beheersten de grondstoffenmarkt en breidden de controle over
de weefgetouwen langzaam maar zeker uit. Onder de Oost India
Compagnie waren de wevers in feite loonwerkers geworden, die
niets te zeggen hadden over de arbeidsvoorwaarden en de
beloning. Door de eerste industri‰le revolutie raakten velen
hun inkomstenbron kwijt. Miljoenen Indiase wevers met een
weefgetouw werden werkeloos.
De vernietiging van banen, van bestaansmiddelen is de
belangrijkste oorzaak van de huidige sociale crisis. De
wortels daarvan liggen in de veronderstelling dat mensen zich
aan de techniek moeten aanpassen in plaats van dat de techniek
zich moet richten op de behoeften van de mensen.
In zijn nieuwe boek 'The End of Work' beschrijft Jeremy Rifkin
hoe in het produktieproces het werk systematisch
teruggedrongen wordt. In de Verenigde Staten laten de
bedrijven jaarlijks meer dan twee miljoen banen verdwijnen. In
de komende jaren zullen machines wellicht negentig van de 120
miljoen banen vervangen.
Landbouw is het belangrijkste middel van bestaan. Bijna de
helft van de wereldbevolking is nog boer. Technische
ontwikkelingen bedreigen overal ter wereld het boerenbestaan.
Biotechnologie verschaft het Westen het gereedschap om
grondstoffen uit de Derde Wereld te vervangen. Voor vanille
bestaat er nu een vervangingsmiddel dat het bestaan van 70.000
boeren uit Madagascar bedreigt. Ook voor suiker is er een
vervangingsmiddel en zodoende staat de werkgelegenheid van
meer dan tien miljoen Derde Wereldboeren op de tocht. Laurine-
zuur, dat bereid wordt uit kokos, kan nu gewonnen worden uit
genetisch gemanipuleerd koolzaad, wat een bedreiging vormt
voor boeren uit India en de Filipijnen.
Het recht op werk is een fundamenteel mensenrecht.
Georganiseerde en systematische vernietiging van
arbeidsplaatsen door de ontwikkeling van nieuwe
arbeidsbesparende technieken is waarschijnlijk de meest
ingrijpende, maar bijna onopgemerkte schending van de
mensenrechten van onze tijd.


4. De ontkenning van het belang van een gezond milieu

De Westerse wetenschap en techniek zouden hun dominante
positie in de wereld te danken hebben aan hun hoge
effici%ntie. Toch zijn zij, gekeken naar het gebruik van
natuurlijke hulpbronnen, uiterst ineffici%nt. Terwijl inheemse
landbouw met een halve calorie input ''n hele calorie voedsel
kan produceren, heeft de industri%le landbouw daar tien
calorie%n voor nodig. De gewassen van de Groene Revolutie
hebben voor eenzelfde opbrengst drie tot vijf keer zoveel
water nodig, als de inheemse variteiten.
Wanneer we bij de produktiviteit van de zogenaamde 'hoge
opbrengst vari%teiten' niet kijken naar de opbrengst per
hectare, maar naar de opbrengst per liter water, blijken deze
'wonderzaden' van de Groene Revolutie twee tot drie keer
minder effici%nt te zijn dan bijvoorbeeld gierst. Wanneer we
de economische ontwikkeling beoordelen, rekening houdend met
alle natuurlijke hulpbronnen die daarvoor gebruikt worden, dan
komen we in het algemeen tot de conclusie dat de veel
gebruikte nieuwe technieken, waar zo hoog over wordt
opgegeven, lang niet zo effici%nt zijn als altijd gezegd
wordt. Ze leiden in feite tot veel verspilling en
verontreiniging. Dat wil zeggen, ze beschadigen het
reproduktievermogen van de natuur.
Voor de markteconomie maakt het bij de beoordeling van
technologische effici%ntie en produktiviteit geen verschil of
het gaat om de bevrediging van basisbehoeften of het
aanschaffen van luxe goederen. Bij het benutten van
natuurlijke hulpbronnen maakt het voor de markteconomie niet
uit of bepaalde technieken het milieu sparen of ernstig
aantasten. En het doet ook niet ter zake hoe de economische
groei voor de verschillende sociale groepen zal uitpakken.
Terwijl er enorme verschillen zijn in koopkracht, en er veel
te weinig bekend is van ecologische processen, is de
economische groei vooral gericht op de produktie en consumptie
van luxegoederen. Deze produktie legt een steeds groter beslag
op de vitale natuurlijke hulpbronnen. Zo veroorzaakt de
waterintensieve teelt van bloemen en fruit voor de
winstgevende exportmarkt vaak waterschaarste in gebieden waar
het weinig regent. In onze wereld met zijn beperkte
natuurlijke hulpbronnen en slinkende voorraden is het
resultaat van een sterke markteconomie dat luxe goederen
geproduceerd worden ten koste van goederen die onontbeerlijk
zijn om te overleven. De enorme koopkracht van de rijken van
de wereld eist een groot deel van de schaarse natuurlijke
hulpbronnen voor zich op, ook al levert dat gewelddadige
conflicten op.
De technologische economische ontwikkeling naar Westers
voorbeeld legt een enorm beslag op de natuurlijke hulpbronnen
van de planeet, leidt tot vernietiging van die hulpbronnen en
is zodoende een schending van het mensenrecht op een gezond
milieu. Of we nu kijken naar de beweging tegen de Narmada- of
Theristuwdam, naar de zaad satyagraha van de Indiase boeren,
of naar de beweging tegen de garnalenkwekerijen en de
grootschalige zeevisserij in diepe wateren: de stammen, de
boeren en de vissers, die voor het behoud van het land en de
zee, de bomen en de inheemse zaden strijden, beschermen niet
alleen de natuur. Zij vatten hun strijd op als een gevecht
voor een mensenrecht: het recht op een menswaardig bestaan,
een eigen manier van leven en een eigen natuurlijke omgeving
die dat mogelijk maakt. De bescherming van het milieu en de
strijd voor het recht op een menswaardig bestaan, zijn geen
twee gescheiden zaken, maar vallen samen. Sterke economische
krachten, die over de hele wereld de milieuvernietigende
Westerse wetenschap en techniek inzetten, bedreigen hun recht
op een gezond milieu.
Wetenschap en techniek staan centraal in het Westerse streven
naar de overheersing van de wereld. Toch worden zij niet
onderworpen aan een intensief, kritisch onderzoek naar hun
sociale en culturele wortels. Want de Westerse wetenschap en
techniek zouden universeel zijn, objectief, waardevrij en
onvermijdelijk. Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat zij
niet universeel zijn, maar aan de hele wereld opgedrongen. Zij
zijn niet objectief, maar de uitdrukking van de subjectiviteit
van de Westerse firma's. En tenslotte zijn ze ook niet
onvermijdelijk, omdat er andere manieren blijken te zijn om
naar de wereld te kijken en gereedschappen te maken om erin te
leven.
Het wordt tijd meer aandacht te besteden aan deze onderschatte
inheemse technische en wetenschappelijke tradities. Dat is
nodig om tot culturele diversiteit te komen en met meer
respect om te leren gaan met de natuur en de mensenrechten.


5. De ontkenning van de bio-culturele diversiteit

Diversiteit kenmerkt zowel de natuur als de sociale wereld. De
Westerse technologische maatschappij is zo ongelooflijk
arrogant de bio-culturele diversiteit van het leven te
ontkennen en de verschillende culturen en ecosystemen
monoculturen van planten en mensen op te leggen. Duizenden
vari%teiten van allerlei gewassen, gedurende duizenden jaren
ontwikkeld, zijn weg gevaagd voor de wereldwijde aanplant van
Groene Revolutie-vari%teiten, die enorme hoeveelheden water en
chemicali%n vereisen. Duizenden plaatselijke culturen met hun
eigen betekenis en organisatievorm zijn weggevaagd toen het
virus van de monocultuur zich over de wereld verspreidde, het
afweersysteem van de verschillende culturen en soorten
vernietigde en economisch verval, ziekten, sociale
desintegratie en conflicten veroorzaakte.
Monocultuur wordt aangeprezen als 'nieuw en verbeterd'. Of het
nu gaat om de zaden van de Groene Revolutie, of de zaden van
het consumentisme, er wordt reclame voor gemaakt via de
wereldomspannende media. Het Westen is diversiteit op gaan
vatten als een bedreiging, tracht die te vernietigen en te
vervangen door een monocultuur van zijn consumptieartikelen.
Dit alles is niet los te zien van de wereldvisie waarin de
Europese man en zijn machines de norm zijn wat een werkelijke
mens is en welke mensenrechten essentieel zijn. De monocultuur
schendt het mensenrecht anders te zijn, en de plaatselijke
cultuur en ecosysteem te beschermen. Toen de monocultuur zich
begon te verspreiden, werden over de hele wereld bewegingen
actief om de bio-culturele diversiteit te verdedigen. Bekeken
vanuit het Westerse idee van monocultuur gaat het hier om
'tribalisme', aangezien in deze gedachtengang de verschillende
levensvisies en geloofsovertuigingen plaats zouden moeten
maken voor de techno-cultuur van het moderne Westen, de enige
legitieme wereldcultuur.

Verantwoording
Dit hoofdstuk is de vertaling van het artikel Scientific and
Ecological Dimension of Western Global Domination and its
Consequences for the Human Rights of Five-Sixths of Humanity.
Shiva schreef dit als bijdrage voor de conferentie Rethinking
Human Rights, die december 1994 in Kuala Lumpur plaatsvond.

Noot
1. Farnsworth, aangehaald in Biodiversity Prospecting, 1990,
pagina 119.

Literatuur
1. Dharampal, Indian Science and Technology in the Eighteenth
Century, Academy of Gandhian Studies, Hyderabad, 1971.
2. Michael Adas, Machines as the Measure of men; Science,
Technology and Ideologies of Western Dominance, Cornell
University Press, 1989.
3. Vandana Shiva, Staying Alive, Kali for Women and Zed Books,
1988.
4. Vandana Shiva et al, Ecology and the Politics of Survival,
UNU and SAGE, 1991.
5. Jermy Rifkin, The End of Work, Tarcher/Putnam, 1994.
6. Vandana Shiva, The Violence of the Green Revolution.
7. Vandana Shiva, Monocultures of the Mind.

=====================
13

BOERENVERZET IN DE DERDE WERELD

Spiritualiteit en politieke actie

Gerrit Huizer

Zoals uit verschillende artikelen uit deze bundel blijkt is
Vandana Shiva niet alleen wetenschappelijk bezig maar wordt
deze activiteit bevrucht en ge<nspireerd door haar directe
betrokkenheid bij verschillende protestbewegingen van vrouwen
en boeren tegen de bedreigingen van hun leefwijze en
overlevingsstrategie door binnen- of buitenlandse
belangengroepen. Zulke protestbewegingen komen bijna dagelijks
in talloze Derde Wereldlanden voor. Helaas komen de massale en
vreedzame demonstraties zoals die van een half miljoen boeren
in Karnataka, Zuid-India, waar zij bij betrokken was en die
tegen Westerse agribusiness multinationals gericht was, hier
niet in de publiciteit. Pas als gewelddadige onderdrukking van
zulke manifestaties tot openlijk en gewapend verzet leidt
zoals bij de Zapatista boerenorganisaties in Chiapas, Mexico
wordt er aandacht aan geschonken.
Het luisteren naar wat er werkelijk onder de grote meerderheid
van de mensheid leeft wordt ons door de Westerse media
systematisch bemoeilijkt. Zo kunnen wij ook nauwelijks van hun
meer holistische leef- en denkwijze kennis nemen. Dit ondanks
(of dankzij?) het feit dat de Westerse media inmiddels in alle
uithoeken van de wereld zijn doorgedrongen en van de mensheid
pretenderen een 'global village' gemaakt te hebben. Het is
echter een proces dat vanuit de Westerse machtselites - zoals
Shiva terecht aangeeft - gemanipuleerd wordt en dat
gekarakteriseerd kan worden als 'globalisering van bovenaf'.
Er is vanuit lokale belangen en tradities weerstand tegen dit
proces ontstaan, zich soms uitend in bewegingen zoals door
Shiva beschreven.
Er blijkt nu onder deelnemers van zulke basisbewegingen en
groeperingen een soort bewustzijn te groeien die
gekarakteriseerd zou kunnen worden door de term 'globalisering
van onderop' als tegenhanger van de 'globalisering van
bovenaf', de penetratie tot in alle uithoeken der aarde van de
kapitalistische produktiewijze voor de zogenaamde 'vrije
markt' vanuit het rijke Westen.

In discussies met zulke basisgroepen in Derde Wereldlanden
over de mondiale veranderingsprocessen wordt door hen de
nadruk gelegd op het bredere structurele kader van de nog
steeds - en juist ook na de opheffing van de Oost-West
tegenstelling - verder groeiende Noord-Zuid discrepantie. Deze
verdere groei blijkt o.a. uit het door de Verenigde Naties
(UNDP) uitgebrachte Human Development Report 1992 dat aangeeft
dat de tegenstelling rijk-arm de afgelopen dertig jaar,
verdubbeld is en dat mondiaal deze trend zich voortzet.
Fukuyama's stellingname dat economische liberalisering tot
spreiding van welvaart en grotere kansen voor democratie leidt
wordt door deze feiten weerlegd.
Ook in het opvallend weinig bekende rapport Global 2000 (in
1980 aan de toenmalige president Carter uitgebracht over de
milieuproblematiek) werden reeds globale cijfers gegeven over
hoe de verhoudingen tussen arm en rijk er in het jaar 2000 bij
benadering uit zullen zien. Wij Westerlingen, ongeveer 10% van
de wereldbevolking, levend in de Verenigde Staten (5%) en
West-Europa (5%) zullen dan samen over ongeveer 60% van de
wereldrijkdommen beschikken. De 10% die in Japan en Oost-
Europa wonen gebruiken ook nog eens ? 20%. De resterende 20%
van 's werelds rijkdommen moet dan verdeeld worden onder 80%
van de wereldbevolking die in de zogenaamde Derde Wereld
leeft, waar zij dan bovendien nog weer zeer ongelijk verdeeld
wordt tussen weinig rijken en vele 'armen'. Omgerekend
betekent dit dat de gemiddelde Westerling per hoofd 24 maal
zoveel gebruikt van wat Moeder Aarde opbrengt als de 80% van
zijn/haar medemensen die in de Derde Wereld wonen. Veel
cijfers uit 1980 blijken inmiddels al achterhaald en het ziet
er naar uit dat deze onevenwichtige verdeling van 's werelds
goederen en middelen verder zal verslechteren. Dat wil zeggen
dat zij nog onrechtvaardiger zal worden naarmate zij die al
veel hebben blijven 'groeien' - al is het maar twee of drie
procent per jaar - meestal ten koste van de zeer vele
minderbedeelden.
Met uitzondering van China en enkele Aziatische buurlanden
blijven veel Derde Wereldlanden, ondanks een zekere
ontwikkeling die met veel moeite bereikt wordt, steeds verder
achter bij de groeiende rijke landen. Eigenlijk is het
verbazingwekkend dat de zogenaamde ontwikkelingslanden niet
tegen deze polarisering in opstand komen. Bij nader inzien
blijkt dan dat de groepen, die in die landen de macht in
handen hebben er zelf vaak baat bij hebben dat het huidige
ontwikkelingsmodel blijft voortbestaan. De samenwerking van de
rijken in de rijke landen met de rijken in de arme landen
houdt met het gangbare model tegelijk een proces van
'onderontwikkeling' voor een groot deel van de mensheid op
gang. Corrigerende lokale initiatieven, zoals de Chipko-
beweging in Noord-India en de Zapatistas in Chiapas, Mexico
zijn eigenlijk reacties op vormen van wat wel genoemd wordt
intern- of neo-kolonialisme, een voortzetting onder andere
vlag van het koloniale stelsel.


Kolonialisme en neo-kolonialisme

Vooral sinds ? 500 jaar geleden de Westerse koloniale
plantage-economie ten behoeve van produkten voor de
'wereldmarkt' (dat wil zeggen de Westerse landen) de lokale
landbouweconomie%n overal ter wereld ontwrichtte, is het
evenwicht tussen mens en land wereldwijd verloren geraakt. Een
van de meest sprekende voorbeelden van deze trend is aan de
kaak gesteld door de Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz
(1963). Hij acht het door de Nederlandse koloniale staat op
Java tussen 1830-1860 ingevoerde Cultuurstelsel (vooral
suikerplantages waarvan de baten toentertijd bijna een derde
van het Nederlandse staatsbudget opbrachten) verantwoordelijk
voor de agricultural involution, de onderontwikkeling van de
inheemse landbouw op dat eiland. Deze stak zeer ongunstig af
bij de ontwikkeling die in Japan met een soortgelijke dichte
bevolking plaatsvond in de 19e eeuw. Ook in andere koloniale
gebieden heeft het invoeren van grootschalige verbouw van
tropische produkten (monocultures) veel ellende gebracht aan
de plaatselijke bevolking (dwangarbeid, lijfeigenschap,
slavernij) en - dat ontdekte men veel later - veel schade aan
het milieu. Het zou in verband met de huidige milieu- en
schuldencrises in veel Derde Wereldlanden nuttig zijn eens na
te rekenen hoeveel miljarden schade er in het verleden door de
koloniale (onder)ontwikkelingspolitiek is aangericht om de
Westerse samenlevingen te voorzien van veel (te) goedkope
bananen, koffie, thee, suiker, rijst, pinda's, tabak, katoen,
palmolie en zelfs bloemen. Tegenwoordig komt daar ook nog
tapioca en soya bij voor het veevoeder voor de (veel te) vele
Nederlandse koeien. Naar aanleiding van 1998, het jaar dat
Vasco de Gama 500 jaar eerder het Verre Oosten bereikte via de
Kaap de Goede Hoop, vragen collega's uit Afrika en Azi% zich
openlijk af waarom hun landen geen schadevergoeding zouden
mogen eisen van hun vroegere (tot ? 30 jaar geleden of nog
recentere) koloniale overheersers, nu Iraq door de VN
gedwongen wordt Koeweit schadeloos te stellen1. Dan zouden
alle
'schulden' meteen afgelost zijn. Een vraag is dan wel in welke
mate de boerenbevolking en het ecologische evenwicht hiervan
zouden profiteren. De vraag of Moeder Aarde al die produktie
voor de 'wereldmarkt', dat wil zeggen voor die tien procent
van de mensheid in het Westen, nog langer kan opbrengen wordt
ook steeds nijpender.

Gezien de noodzaak van de handhaving van of terugkeer naar een
duurzame landbouw is gedurende de laatste decennia in veel
landen druk uitgeoefend om land(bouw)hervormingen door te
voeren. Behalve door kleine boeren wordt de bezorgdheid voor
een beter gebruik van landbouwgrond nu ook tot uitdrukking
gebracht door mensen die zich bezighouden met ecologische
vraagstukken en met een 'gezamenlijke toekomst' voor de
mensheid. De relatie tussen bedreiging van het milieu en
grootschalige commerci%le landbouw, die de plaats heeft
ingenomen van de meer duurzame lokale landbouwsystemen, komt
steeds meer aan kritiek bloot te staan. Tegenwoordig wordt
daarom vaker een beroep gedaan op regeringen en 'verlichte
elites' om de 'politieke wil' te tonen om de vastgeroeste
belangentegenstellingen te overstijgen. In het VN-rapport van
de World Commission on Environment and Development (WCED,
1987; bekend als het Brundtland-rapport) werd daarover het
volgende geschreven:

   "In many countries where land is very unequally
   distributed land reform is a basic requirement. Without
   it, institutional and policy changes meant to protect
   the resource base can actually promote inequalities by
   shutting the poor off from resources and by favouring
   those with large farms, who are better able to obtain
   the limited credit and services available. By leaving
   hundreds of millions without options, such changes have
   the opposite of their intended effect, ensuring the
   continued violation of ecological imperatives.
   Given institutional and ecological variations, a
   universal approach to land reform is impossible. Each
   country should work out its own programme of land reform
   to assist the land-poor and to provide a base for co-
   ordinated resource conservation. The redistribution of
   land is particularly important where large estates and
   vast numbers of the land-poor coexist. Crucial
   components include the reform of tenancy arrangements,
   security of tenure, and the clear recording of land
   rights. In agrarian reforms the productivity of the land
   and, in forest areas, the protextion of forests should
   be a main concern2".

Helaas gaat het Brundtland-rapport niet of nauwelijks in op de
belangentegenstelling die wereldwijd groeiende is tussen de
agribusiness multinationals en de kleine boeren (en
consumenten). Deze problematiek wordt wel behandeld in een
ander VN-rapport uitgebracht door Solon Barraclough (1991).
Hij brengt daarin naar voren dat ecologiebewegingen niet nieuw
zijn. Bijna alle boerenbewegingen, die het door kolonisten of
grootschalige landbouwbedrijven ontvreemde land terugeisten,
kunnen in feite ecologiebewegingen avant la lettre worden
genoemd. Vanouds waren dergelijke bewegingen meestal een vorm
van verzet tegen de vernietiging van het traditionele life-
support systeem (gemeenschappelijk landbezit of kleine
boerenbedrijven). Deze werden vervangen door grootschalige
commerci%le boerenbedrijven of plantages die voor de markt
produceerden. Vanuit een ecologisch en sociaal standpunt
bezien waren ze vaak schadelijk. Herverdeling (van grond)
wordt vaak als oplossing gezien. Hierover is de afgelopen
decennia veel strijd gevoerd.


Boerenbewegingen en revolutie

De boerenbevolking steunde de meeste anti-koloniale
bevrijdingsoorlogen die er de laatste vijf decennia gevoerd
zijn (zoals in Indonesi%, Kenya, Vietnam, Algerije, Angola,
MoÎambique, Zimbabwe), juist vanwege de
grondbezitsproblematiek. De strijd tegen grootgrondbezit en
voor behoud van inheemse klein-landbouw vond echter niet
alleen in een anti-koloniaal kader plaats, maar ook als
reactie op allerlei andere pogingen grootschalige
kapitalistische landbouw in te voeren onder het motto
'ontwikkeling'. Aangezien zulke 'ontwikkeling' veelal door de
staat en de nationale en internationale
ontwikkelingsinstellingen wordt gesteund, moeten de opkomende
protestbewegingen van boeren of inheemse volken zich tot op de
huidige dag tegen grote overmacht en vaak ook gewelddadige
onderdrukking verzetten in landen als Brazili%, Guatemala, El
Salvador, Indonesi% en de Filipijnen.
Een aantal lokale boerenbewegingen die de landbouwgrond van
hun voorouders verdedigden of terugeisten zijn gedurende deze
eeuw tot massabewegingen uitgegroeid. Enkele van die
bewegingen hebben spectaculaire successen geboekt, zoals de
boerenorganisaties geleid door Emiliano Zapata in de
Mexicaanse revolutie (1910-1919) en de Chinese boerenrevolutie
onder Mao Ze Dong (1926-1949).


Zapata en Mao Ze Dong

Soms waren revolutionaire guerrilla-activiteiten
onvermijdelijk omdat andere vormen van actie geen resultaat
hadden, of zelfs gewelddadig onderdrukt werden. Het klassieke
voorbeeld van vreedzame boerenactie die tenslotte uitmondt in
een boerenguerrillastrijd door de weerstand van de
grootgrondbezitters en politieke machthebbers, is de beweging
geleid door Emiliano Zapata, die een grote rol speelde in de
Mexicaanse revolutie. Aangezien zijn beweging tot op de
huidige dag velen in Latijns-Amerika blijft inspireren en
eigenlijk ook een soort schoolvoorbeeld is voor hoe zulke
bewegingen geleidelijk uitgroeien van een vreedzame, legale
actiegroep tot een revolutionaire beweging, is het goed even
bij haar geschiedenis stil te staan (zie ook Huizer, 1973).
Emiliano Zapata werd in 1877 in San Miguel Anenecuilco, dicht
bij Cuautla in de staat Morelos, geboren. De geschiedenis van
Anenecuilco was die van een inheems dorp dat jarenlang de
ongelijke strijd om de dorpsgronden tegen de omringende
haci%nda's (landgoederen) volhield. Beetje bij beetje slokten
de omwonende hacendados (grootgrondbezitters) de grond van
Anenecuilco op en werd het vee van de dorpsbewoners opgekocht
of afgenomen, om hen zo te dwingen op de suikerrietvelden te
gaan werken. In 1887 werden zelfs de straten en erven van
bepaalde wijken in het dorp geannexeerd en soldaten gehuurd
door de hacendados om huizen, vruchtbomen en zelfs een kapel
neer te halen, om op die manier land vrij te maken voor de
suikerplantages.
Op 23 september 1909 werd Emiliano Zapata, toen even in de
dertig, gekozen tot voorzitter van de dorpsraad, nadat deze
raad van oudsten besloten had, dat nu jongeren de strijd aan
moesten binden om de dorpsgronden terug te krijgen. Vanwege
zijn opvallende geestkracht en charisma werd hij reeds
betrekkelijk jong door de oudsten van het dorp in de
spirituele tradities betreffende de relatie van de gemeenschap
tot het land, de Moeder Aarde, ingewijd en zo als leidend
vertegenwoordiger en 'oudste' erkend.
Ge<nspireerd door Zapata's leiderskwaliteiten besloten ook
twee andere dorpen, Villa de Ayala en Moyotepec, zich aan te
sluiten bij zijn dorpsraad ter bescherming van de
landbouwgronden. Hij was de eerste die de boeren ertoe bracht
met radicalere middelen hun land weer in bezit te nemen, nadat
talloze pogingen om via gerechtelijke procedures hun rechten
erkend te krijgen mislukt waren. Onder zijn leiding haalden de
dorpelingen de hekken neer die door de grootgrondbezitter
wederrechtelijk geplaatst waren. De angst voor een nationale
opstand, waarvan de eerste tekenen zich op dat moment al in
het noorden van Mexico voordeden, in de vorm van een
revolutionaire beweging onder leiding van Francisco Madero,
weerhield de plaatselijke autoriteiten ervan stappen tegen
Zapata te ondernemen. Toen Madero opriep tot gewapende actie
om een einde te maken aan het dictatoriale regime van Porfirio
D­az, gaven Zapata en vele andere plaatselijke leiders hieraan
gehoor. Nadat twee andere leiders door regeringstroepen waren
gedood, werd Zapata tot opperbevelhebber gekozen en benoemd
tot generaal. In korte tijd was zijn groep aangegroeid tot
duizend man.
In vele andere streken van Mexico vonden soortgelijke
bewegingen hun oorsprong en al spoedig zwichtte de regering
voor het verzet, en vertrok de dictator Porfirio D­az naar het
buitenland. De nieuwe regering onder Madero hield zich echter
niet aan de beloften, gemaakt aan de boeren die haar in het
zadel hadden geholpen. Er werd geen landhervormingswet
aangenomen en de grootgrondbezitters bleven even invloedrijk
als voorheen. Toen het leger de boerenverzetsgroepen begon te
ontwapenen kwamen er steeds meer moeilijkheden. De poging van
de regering Zapata om te kopen bevestigde het wantrouwen van
de boeren. Zapata weigerde het aanbod en organiseerde opnieuw
het gewapende verzet tegen het leger dat kwam om de boeren te
ontwapenen. Er zat niets anders op.
De wijze waarop Zapata's troepen vervolgens opereerden kan
worden vergeleken met de moderne guerrillatactieken. Steeds
wanneer een sterke strijdmacht de guerrillastrijders naderde
verdwenen deze, hetzij door zich te verbergen, hetzij door
zich onder de plaatselijke bevolking te mengen. Ze droegen
geen uniformen en waren eigenlijk niet meer dan gewapende
boeren, hetgeen het uiterst moeilijk maakte om ze op te
sporen. Zo konden zij successen boeken.
In elk stadje dat door de boerentroepen werd veroverd werd de
registratie van het grondbezit onmiddellijk en doelbewust
vernietigd. Vrijwel alle grond in de staat Morelos,
drienvijftig haci%nda's, boerderijen en ranches, werd
overgedragen aan het volk. Dit verklaart de steun die Zapata's
troepen overal waar zij kwamen van de bevolking kregen en
tevens waarom de heersende klassen in Mexico City, die zich
met Madero hadden geassocieerd, zo gekant waren tegen Zapata's
beweging. De gewapende boeren verdedigden de grond die door
hen was bezet als de federale troepen hen wilden verjagen. Als
symbolische ondersteuning voerden de boerengroepen de
beeltenis mee van de in 1530 aan een Indiaanse boer verschenen
Heilige Maagd van Guadalupe, die voor veel Mexicanen staat
voor Moeder Aarde die allen voedt en helpt.

Verschillende verzetslegers streden tegen het federale leger
in die tijd, onder andere ook de eenheden van de befaamde
Pancho Villa. Zapata's leger was waarschijnlijk de grootste
militaire eenheid, maar bezat een verbazingwekkende mobiliteit
door haar guerrillatactiek. Soms opereerde dit leger als
geheel, zoals bij de aanval (van twaalfduizend man) op de
rijke mijnen van de staat Hidalgo, en bewees daarmee de
regering van Madero dat deze niet eens in staat was steden te
beschermen die minder dan honderd mijl van de hoofdstad
verwijderd waren. Soms opereerden zij in tweehonderd kleine
groepjes verspreid over verschillende staten. Deze groepen
varieerden tussen dertig en tweehonderd man en stonden onder
leiding van de meest capabele guerrillero. Sommige waren te
voet, andere te paard. Zapata zelf verdween vaak dagenlang als
hij de verschillende eenheden ging inspecteren. Soms dook hij
op in Mexico City voor een geheime bijeenkomst, hoewel er een
premie van vijftigduizend pesos op zijn hoofd stond.
Als resultaat van de druk van Zapata's en Villa's
verzetsgroepen moest de regering in 1917 wel een
landhervormingswet aannemen. Op een landelijke conferentie in
Aguascaliendes werd het recht van de dorpsgemeenschappen op
hun land (ejidos) in de nieuwe grondwet opgenomen als art. 27.
Zo trachtte men de boeren te kalmeren. Toen echter aan de
nieuwe wet geen uitvoering gegeven werd, laaide het
boerenverzet in de staat Morelos onder leiding van Zapata toch
weer op. Met de tactiek der verschroeide aarde en een
verraderlijke moord op de leider Zapata werd in 1919 tenslotte
deze strijd door de regering gewonnen. In de streek waar zijn
troepen de landerijen bezet hadden, werd toen echter officieel
de 'landhervorming' wettig bekrachtigd. Elders in Mexico ging
het landverdelingsproces met ups en downs tot op heden voort.
De beweging geleid door Zapata in Mexico demonstreert
duidelijk hoe boeren langzaam maar zeker, gestimuleerd door
het gewelddadige verzet van de grootgrondbezitters tegen hun
wettige activiteiten, tot revolutionaire actie komen.

In China is onder leiding van Mao Ze Dong, in de tao<stische
traditie van zijn geboortestreek Hunan, een soortgelijke
boerenguerrillabeweging voor een (her)verdeling van land op
gang gekomen in de dertiger jaren die tenslotte in 1949
triomfeerde. Alle landlozen kregen toen een stukje grond.
Vandana Shiva's waarschuwing tegen het risico van
charismatische leidersfiguren in zulke bewegingen is bij Mao
Ze Dong op zijn plaats, maar bij Zapata niet. Hoezeer ook
geworteld in oude en waardevolle tradities kan zo'n bijzondere
persoonlijkheid, als hij eenmaal een machtspositie heeft en
door volgelingen al te zeer vereerd wordt, dit misbruiken om
eigen idee%n en visies r?cksichtsloos op te leggen, met zeer
kwalijke en onmenselijke gevolgen, die veel van het bereikte
te niet doen. De Chinese boerenrevolutie heeft echter wel aan
landhervorming als strategie voor een duurzaam landbouw- en
ontwikkelingsbeleid een sterke stimulans gegeven zoals de
Wereldbank uitgebreid aantoont in haar rapport over de Chinese
ontwikkelingspolitiek3. Dit gebeuren had een groot
uitstralingseffect. Sommige omliggende landen als Japan,
Taiwan en Zuid-Korea, die eveneens een radicale landhervorming
doorvoerden in de vijftiger en zestiger jaren om het opkomende
communisme de wind uit de zeilen te nemen, hebben er voor een
deel een groeiende interne markt en zo, hun succesvolle
industrialisering aan te danken. De FAO heeft vanaf haar World
Land Reform Conference in 1966 in Rome gepoogd deze
voorbeelden voor min of meer radicale herverdeling van land
ook elders aan te kaarten, maar is hierin sterk tegengewerkt
door Westerse belangen en instellingen.

Een grote vraag is wat de Westerse regeringen, bedrijven en
ontwikkelingsinstellingen als Wereldbank en IMF met de huidige
strategie van nog meer produceren voor de 'wereldmarkt' voor
hebben. De absurditeit van de 'vrije' wereldmarkt wordt
behalve door het GATT-gebeuren weergegeven door de ongeveer
650 miljard gulden subsidies jaarlijks voor de enkele
miljoenen boeren in de rijke landen (dat wil zeggen de banken
en agribusiness waar die boeren van afhankelijk geworden
zijn), hetgeen bijna tien maal zoveel is als de totale
ontwikkelings'hulp' aan de honderden miljoenen boeren en armen
in de Derde Wereld.


Steeds weerkerend boerenverzet en traditionele spiritualiteit

Het ziet er wel naar uit dat dankzij de groeiende rijk-arm
discrepanties in de loop der komende decennia in veel landen
de boeren in verzet zullen blijven komen. Soms chaotisch en
spontaan, dan weer goed georganiseerd. Alle halfbakken
ontwikkelingspogingen die overal steeds meer plaatsvinden,
hebben meestal een frustrerend effect op de boeren. Ze merken
steeds duidelijker, door het toenemend contact met de
stedelijke beschaving, door nieuwe wegen, transistorradio's
e.d., dat de rijken steeds rijker worden. Terwijl zij zelf er
nauwelijks op vooruitgaan of er zelfs armer van worden. Ook
zijn er steeds meer groepen van gefrustreerde en vaak werkloze
afgestudeerden die niets te verliezen hebben bij het
omverwerpen van het systeem waaronder ze leven. Die zullen
waarschijnlijk ook steeds meer inzien dat je radicale
veranderingen of zelfs revolutie niet kunt maken door er in de
caf's over te praten, maar dat de grote volksmassa's ervoor
georganiseerd moeten worden, zoals Zapata dat gedaan heeft, of
de revolutionaire bevrijdingsstrijders van China, Algerije,
Cuba of Zimbabwe.
Meestal beginnen zulke bewegingen op kleine schaal en niet in
de allerarmste streken. Ze ontstaan daar waar reeds een vrij
regelmatig contact met de stedelijke beschaving is, maar waar
dit contact met de moderne economie als een verheviging van de
uitbuiting gevoeld wordt. Vaak is er een concrete aanleiding:
een groep boeren die van hun land gezet wordt omdat de
grootgrondbezitter ermee speculeren wil, een verlaging van de
prijzen die de boeren voor hun produkten krijgen of iets
dergelijks. Ze proberen als kleine groep op wettige wijze hun
rechten te verdedigen, maar hun rechten worden door de
grootgrondbezitters en de rechters of politie-autoriteiten die
aan hun kant staan niet erkend. De boeren die op ordelijke
wijze hun belangen behartigen worden zelfs bedreigd en er
vallen nogal eens doden als ze er toch mee doorgaan.
Het proces van opbouw van een militante en sterke
boerenorganisatie begint meestal met de bewustwording bij de
boeren van het onrecht dat hen aangedaan is, en van de
mogelijkheid er door eendrachtige actie iets aan te doen. Zeer
belangrijk is daarbij meestal de aanwezigheid van een leider
onder de boeren, een sterke persoonlijkheid met een opvallend
charisma of spirituele uitstraling zoals Zapata. Rondom zulke
leiders werden dan de eerste groepen gevormd die in verzet
komen tegen het bestaande systeem.
Bijna altijd begint men met gematigde en overduidelijk
gerechtvaardigde eisen. De onredelijke weigering van de
grootgrondbezitters om hierop in te gaan, dwingt de boeren dan
om radicaler te worden in hun eisen zowel als in hun
strijdmethoden. De beginnende organisaties hebben veel
moeilijkheden te overwinnen, vooral het verzet van de
grootgrondbezitters en plantage-ondernemingen tegen
boerenorganisaties als zodanig. Vaak worden gewelddadige
manieren gebruikt om het tot stand komen van de boerenbonden
te verhinderen. Leiders werden gemolesteerd, van hun land
afgegooid, en in vrij veel gevallen bedreigd met gevangenis of
dood.


Zapatistas in Chiapas

Dit scenario speelt zich momenteel in talloze Derde
Wereldlanden af maar dringt slechts zelden tot de Westerse
pers door. Half februari 1996 stond er echter een klein
berichtje in sommige Nederlandse kranten dat er in Mexico een
overeenstemming bereikt was tussen de regering en de
opstandige Indiaanse Zapatista beweging over het recht van de
ongeveer 9 miljoen Mexicaanse Indianen op een deel van hun
eigen voorouderlijke landen en op onderwijs in hun eigen taal
en cultuur. De verzetstrijders die dit na meer dan twee jaar
gewapend verzet bereikt hebben waren Maya Indiaanse boeren uit
de zuidelijke staat Chiapas, die voorheen met onwaarschijnlijk
geduld en tolerantie tientallen jaren vreedzaam acties hadden
gevoerd voor verbetering van hun lot. Sinds 1 januari 1994 is
deze beweging echter spectaculair op gang gekomen als reactie
op NAFTA, het Noord-Amerikaanse Vrijhandels Verdrag.
Onderdelen hiervan waren het veranderen van het bovengenoemde
Art. 27 van de Mexicaanse grondwet ten bate van het
privatisering van gemeenschapsgronden. Ook worden andere
sociale verworvenheden van de revolutie van 1910-1919, waarin
de Indiaanse leider Zapata een hoofdrol speelde aangetast.
Door deze inbreuk op hun rechten liep het geduld van deze
Maya's ten einde, nadat ook nog een aantal van hun leiders
door grootgrondbezitters en hun 'pistoleros' vermoord waren.
Enkele stadjes werden door de Maya's bezet, gewapend - voor
een deel - met houten geweertjes maar met een grote
uitstraling. Via E-mail en Internet werd het hele land en de
wereldopinie gemobiliseerd, zodat het leger dat de campagne
gewelddadig trachtte te onderdrukken, na enkele tientallen
doden werd teruggeroepen door de regering onder druk van de
nationale en internationale publieke opinie.
In juli/augustus 1996 werd er door de Zapatistas in Chiapas
een 'Intercontinentale Ontmoeting voor de Mensheid en tegen
het Neo-liberalisme' georganiseerd waar honderden
vertegenwoordigers van boerenbewegingen, milieu-actiegroepen,
mensenrechten organisaties en andere basisgroepen uit vele
landen voor overleg en uitwisseling aanwezig waren. Een
duidelijke poging tot 'globalisering van onder op'. Het bleek
mij dat er onder het zeer gevarieerde gezelschap, ondanks
bepaalde onderlinge tegenstellingen, een grote overeenstemming
bestond dat het huidige, door de neo-liberalistische ideologie
ge<nspireerde vrije markt, ontwikkelingsmodel mens- en milieu-
vijandig is. Dit model zal vrij radicaal bijgesteld moeten
worden om de overlevingskansen voor de mensheid ook in de
toekomst te garanderen en om de groeiende tegenstellingen
tussen rijk en arm niet geheel uit de hand te laten lopen. Het
duurzame 'subsistance'-ontwikkelingsmodel, door Mies en Shiva
in hun boek Ecofeminism ontwikkeld, werd als een van de
potenti%le alternatieven besproken omdat het aansluit bij de
mogelijkheden van de natuurlijke omgeving en lokale culturele
tradities.
De voornaamste leider van de Zapatista beweging, die zich
'onder-commandant Marcos' noemt, maakte duidelijk dat hij zich
heeft laten inspireren door een traditioneel-spirituele gids
die 'de oude Antonio' genoemd wordt. Naar de tradities van de
Maya's heeft grond een geestelijke dimensie. Bergen en dalen
worden dan ook behandeld als entiteiten die gerespecteerd en
vereerd moeten worden. Moeder Aarde is de voedster van allen
en als zodanig niet te privatiseren en te verhandelen. Bij het
ontginnen, zaaien, oogsten en ook het omhakken van bomen, als
dat nodig is, horen rituelen die tot het begin van onze
jaartelling terug gaan. Iedere familie heeft recht op een
gedeelte van het land om in de levensbehoeften te voorzien.
Dit zijn geheiligde principes, waar nu door de 'vrije markt'
overheen gewalst wordt, zodat openlijk verzet onvermijdelijk
wordt.

Bij de Chipko en andere bewegingen die Vandana Shiva
beschrijft, zit een grote 'stille kracht' achter hun verzet.
De verschillende Maya volken in het Zuiden van Mexico en
Guatemala hebben een lange traditie van verzet tegen Westerse
machten die hen van hun communale grondbezit en tradities
wilden beroven. Dit is reeds begonnen met de komst van de
Spanjaarden die in de zestiende eeuw een definitief einde
trachtten te maken aan de Maya cultuur. Hoewel van de meest
belangrijke geschriften en andere uitingen van deze eeuwenoude
cultuur veel verbrand en verwoest is bij de verovering en
christianisering, overleefde haar holistische levensvisie en
wereldbeeld onder de lokale bevolking grotendeels.
Dit ging gedeeltelijk door aanpassing, waarin bijvoorbeeld
inheemse godheden voortleefden onder de naam van katholieke
heiligen. Maria stond zo voor de Maangodin. Het kruis kwam
lang voor de komst van de Spanjaarden in verschillende oude
Maya tempels voor. Het symboliseerde de heilige ceiba
(katoen)boom en vertegenwoordigde de regengod. Zo'n kruis
speelde een grote rol in de jarenlange Kastenoorlog van de
Maya's tegen de Mexicaanse regering en de grootgrondbezitters
in het midden van de 19e eeuw in Yucatan.
Een mengsel van inheemse spiritualiteit en
bevrijdingstheologische inspiratie hebben in Guatemala ertoe
bijgedragen dat de Maya volken de onderdrukking door het leger
in de tachtiger jaren hebben kunnen doorstaan. Zoals de
Nobelprijs-laureaat Rigoberta Menchu getuigt, kostten de
moordcampagnes en verwoestingen van hele dorpen tienduizenden
Maya's het leven.


Inspirerende levensvisie: Band met Moeder Aarde en Stille
Kracht

Mijn ervaringen als ontwikkelingswerker hebben mij veel
geleerd omtrent de kracht van sluimerend verzet en de
spiritualiteit daarachter. Ook hoe de band van de
hoofdzakelijk landbouwende bevolking met Moeder Aarde en de
geesten van de voorouders, is blijven bestaan tot op de
huidige dag. Dit laatste heb ik reeds gemerkt toen ik als jong
ontwikkelingswerker voor de VN in 1955 in een dorp in Midden-
Amerika woonde, in een gebied waar de Maya cultuur vroeger
heerste. Het land in dat dorp was grotendeels in handen van
een grootgrondbezitter (een koffie- en veeboer) en de
dorpelingen hadden geen of een heel klein lapje grond waarvan
ze niet konden (over)leven. Toch was de band met de grond van
hun voorouders sterk en met verdriet in hun stem lieten ze me
zien hoe de landheer het gebied liet verslonzen door erosie,
die het gevolg was van de koffie- en suikerverbouw en
extensieve veeteelt. Ooit, droomden ze, zou het vroegere
gemeenschapsbezit en de eenheid met hun Moeder Aarde, weer
hersteld worden. Ook in dit gebied zijn er jarenlang pogingen
gedaan, soms met steun van de kerk, om dit te bewerkstelligen
op vreedzame wijze. Het door de vs gesteunde leger greep hard
in. Het vermoordde aartsbisschop Romero en vier Jezu<eten
paters en hun huishoudsters. Zo ontaardde dit conflict in een
burgeroorlog. De spirituele 'stille kracht' en het vertrouwen
van de kleine boeren dat alles ooit goed zou komen, zelfs na
eeuwen van steeds terugkerende onderdrukking, heeft diepe
indruk op me gemaakt. Vooral de vrouwen hadden een sterke
gezamenlijkheid en intensieve participatie aan het
natuurgebeuren. Overal waren er onder hen 'vroed(e)-vrouwen'
en kruidengenezeressen die het overleven mogelijk maakten daar
waar artsen nooit kwamen. Zonder het te weten waren
verschillende dorpsgenoten zo mijn goeroes, realiseerde ik me
jaren later, na soortgelijke ervaringen in andere streken en
culturen. De spiritualiteit was voor hen dagelijks ge- en
beleefde werkelijkheid en geleidelijk raakte ik onder de
bekoring van deze levensvisie, die omvattender is dan mijn
Westerse wereldbeeld.
Het was voor mij een belangrijke en leerzame ontdekking
tijdens de jaren als ontwikkelingswerker in dorpen in
uithoeken van de Derde Wereld, dat juist daar onder de
bevolking veel wijze mannen en vrouwen leven. Zij werken in
hun eigen gemeenschap als genezers, leiders, bemiddelaars bij
problemen en conflicten en andere 'grenssituaties' zoals
geboorte en dood. Hun diepere weten geeft hen de geestkracht
ook de crisissituaties die de 'groei' en 'ontwikkeling' van de
huidige 'wereldeconomie' hen nu bijna vijf eeuwen lang
gebracht heeft te onderg  n zonder ½nder te gaan: de 'stille
kracht' zoals Couperus die al waarnam onder de inheemse
bevolking in het voormalige Nederlands-Indi%.
Multatuli en Couperus waren in hun tijd roependen in de
woestijn. Inmiddels hebben de stemlozen iets meer stem
gekregen. Onze vrienden uit de Derde Wereld suggereren ons dat
we onze waanidee%n omtrent onszelf moeten aanpakken om onze
vooroordelen over hen en hun culturen kwijt te raken. In de
eerste plaats zouden we stil moeten staan bij de
zelfverzekerdheid waarmee wij Westerlingen, toch een kleine
minderheid van tien procent binnen de mensheid, onze oude en
nieuwe ideologie%n (christendom, liberalisme, marxisme, 'no-
nonsense'-wetenschap en zelfs New Age) aanhangen en
verbreiden, zonder eerst heel goed naar anderen daarginds te
luisteren.
Een grote stimulans bij deze zelfbewustwording of inkeer zou,
ironisch genoeg, kunnen komen van de recessie en mogelijk
zelfs depressie die momenteel de Westerse economie overkomt.
Het geloof in de wetmatigheden van gestadige groei en
vooruitgang wordt ernstig ondermijnd en een toenemend aantal
topmanagers van grote ondernemingen leert beseffen dat hun
werk steeds meer een 'gedijen op chaos' is zoals de
management-goeroe Tom Peters, Thriving on Chaos. Handbook for
a Management Revolution (1988) het noemt. De groeiende malaise
en crisisgevoelens die onze Westerse samenleving bekruipen
zouden als een positieve uitdaging gezien kunnen worden om
fundamentele vragen over de zin van het leven (en de dood)
weer onder ogen te zien.
Terwijl sommige 'goeroes' uit een land als India en
'medicijnmannen' of 'shamanen' uit Inheems Amerika nu in onze
landen komen om volgelingen te maken, zijn er overal ter
wereld talloze wijze mannen en vrouwen die zeggen of laten
voelen dat je door inkeer, openheid en luisterende inzet bij
je medemensen de goeroe in jezelf kunt vinden. Juist van zulke
pretentieloze eenvoudige wijzen die ook onder ouderen, vooral
vrouwen, en zelfs jongeren in Nederland te vinden zijn, kan
men leren dat een serie ontmoetingen, voorvallen,
leerervaringen en andere 'toevallige' gebeurtenissen een soort
inwijdigsproces kan zijn. Gepaard met een afkicken van de
ratrace-verslaving, kan dit leiden tot dieper weten over de
grote levensvragen in onszelf en hoe we in harmonie kunnen
komen met het leven van h''l de mensheid, de natuur en
misschien wel met de kosmos. Pas echter als deze inkeer
gekoppeld wordt aan mondiale bewustwording en politiek actief
zijn in emancipatorisch perspectief, kunnen zulke menselijke
waarden tot hun recht komen. Het werk van Shiva, de Zapatistas
en vele anderen in Derde Wereldlanden, en vooral de
spiritualiteit die daarin doorstraalt, kunnen voor ons in het
Westen een grote stimulans betekenen.

Noten
1. Een netwerk om uit te vinden wat de totale subsidie is
geweest die Derde Wereldlanden aan de rijke landen hebben
moeten geven de afgelopen 500 jaar functioneert vanuit het
Centre for Society and Religion, 281 Deans Road, Colombo 10,
Sri Lanka.
2. WCED, Our Common Future, bekend als het Brundtland-rapport,
1987, pagina 141.
3. World Bank, 1983.

Literatuur
1. Solon Barraclough, An End To Hunger? The Social Origins of
Food Strategies, Zed Books, London, 1991.
2. Clifford Geertz, Agricultural Involution. The Process of
Ecological Change in Indonesia, University of California
Press, Berkeley, 1963.
3. Gerrit Huizer, Peasant Rebellion in Latin America, Penguin
Books, Harmondsworth, 1973.
4. Gerrit Huizer, Leren van de Derde Wereld. Crisis als
Uitdaging, Kok-Agora, Kampen, 1992.
5. World Bank, China. Socialist Economic Development, World
Bank, Washington, D.C., 1983, 3 vol.
6. World Commission on Environment and Development (WCED), Our
Common Future, (Brundtland Report), Oxford University Press,
Oxford/New York, 1987.

======================
14

HET BROEIKASEFFECT

Vandana Shiva

In de zomer van 1988 liepen in veel steden in de Verenigde
Staten de temperaturen op tot boven de 38 graden celcius.
Sindsdien worden droogte en warmere klimaten als een mondiale
kwestie gezien. De hongersnood in Afrika bezuiden de Sahara
die miljoenen slachtoffers maakte, was niet voldoende om
regeringen en offici%le instanties in het Westen op
woestijnvorming en droogte te doen reageren als mondiale
milieurampen.
De Noordelijke vooringenomenheid, waardoor het broeikaseffect
en de aantasting van de ozonlaag zo plotseling in het centrum
van de belangstelling kwamen, is de discussie over de mondiale
crisis in het klimaat blijven beheersen. En dat terwijl juist
de bedreiging van de atmosfeer als gevolg van de industri%le
activiteit in het Noorden al enige eeuwen geleden in gang is
gezet.
Het Noorden en het Zuiden hebben zeer ongelijke aandelen gehad
in het scheppen van ecologische problemen als het
broeikaseffect. Toch wil het Noorden niet die extra
verantwoordelijkheid voor de sanering van de atmosfeer op zich
nemen die in verhouding staat met het steeds grotere aandeel
dat het in de loop der jaren heeft geleverd aan het ontstaan
van het probleem.
De meeste internationale congressen over de wereldwijde
toename in temperatuur zijn meer gericht op de verwachte
toekomstige bijdrage van Derde Wereld-landen aan het
broeikaseffect, dan aan de bijdrage van het
ge<ndustrialiseerde Noorden in het verleden en het heden. De
Derde Wereld ziet het natuurlijk als een vorm van
discriminatie dat ze gelijk moet delen in de kosten, terwijl
ze niet in gelijke mate verantwoordelijk is voor het ontstaan
van het probleem.
Er is echter ook een nog meer verborgen, maar wellicht
gevaarlijkere manier waarop het ge<ndustrialiseerde Noorden
bijdraagt aan de mondiale verwarming van de atmosfeer. Dit is
namelijk de agressieve manier waarop het de Derde Wereld in de
richting stuurt van een energie-intensieve vorm van
ontwikkeling. De verslaving aan fossiele brandstoffen, die van
het Noorden naar het Zuiden is overgeslagen bij het
'ontwikkelings'proces, heeft zowel een cultureel als een
materieel aspect. 
Wat het culturele aspect betreft: men nam altijd aan dat het
ontbreken van afhankelijkheid van fossiele brandstoffen een
teken was van een 'achterlijke' en 'primitieve' economie.
Internationale ontwikkelingsexperts adviseerden regeringen van
Derde Wereldlanden om de overgang te maken naar het 'moderne'
tijdperk van fossiele brandstoffen.
Duurzame energiebronnen (en de economie%n die hierop waren
gebaseerd) werden onproduktief verklaard. Een veelgebruikt
studieboek over de ontwikkeling uit de zestiger jaren stelde
over India: "Produktie wordt tot stand gebracht door
menselijke en dierlijke in plaats van mechanische kracht. De
meeste landbouw is onproduktief; men gebruikt wel menselijke
en dierlijke mest, maar kunstmest en pesticiden zijn
onbekend."
Het alternatief dat men voorstelde was een landbouwsysteem
waarin kooldioxyde van dieseltractoren en pompinstallaties, en
stikstofoxyde van kunstmest de atmosfeer in werden gepompt,
onder het mom van produktieverhoging. Het was een perfect
recept voor de versterking van het broeikaseffect.
Een landbouwsysteem dat fossiele brandstoffen en kunstmest
gebruikt is echter niet wezenlijk produktief. De inheemse en
traditionele voedselproduktie verbruikt ongeveer een halve
calorie aan schone, vernieuwbare brandstof voor de produktie
van ''n calorie aan voedsel. Daarentegen verbruikt de
gemechaniseerde landbouw die is gebaseerd op het gebruik van
fossiele brandstoffen en chemicali%n hiervoor tien calorie%n
aan vervuilende, niet vernieuwbare brandstof.
De tractor en de auto als symbool van vooruitgang, en de ploeg
en de ossekar als symbool van achterlijkheid maakten deel uit
van de culturele veranderingen die met ontwikkeling werden
geassocieerd. Het broeikaseffect dwingt ons deze symbolen
opnieuw te bezien, maar nu door een ecologische bril.
Het is niet te berekenen hoe groot de schade is voor de Derde
Wereld van dure en ondoordachte adviezen uit het Noorden. De
Noordelijke instellingen voor ontwikkelingshulp financierden
in wezen hun eigen bedrijven en handelsondernemingen door
middel van hulp en ontwikkelingsprojecten in de Derde Wereld.
Hulp voor kunstmest en tractoren, voor transport en enorme
krachtcentrales, waren er in de eerste plaats op gericht de
Derde Wereld aan deviezen te helpen om machines, werktuigen,
technieken en andere voorzieningen van de industri%le landen
te kunnen kopen.
Men heeft uitgerekend dat iedere dollar aan ontwikkelingshulp
drie dollar aan handel voor de ge<ndustrialiseerde wereld
voortbrengt. Vijfentwintig procent van de leningen van de
Wereldbank is bestemd voor energievoorziening. De Wereldbank
is van plan om de hulp aan India voor krachtcentrales te
verdubbelen van 500 naar een miljard dollar per jaar.
Hoe moeten we de verantwoordelijkheid voor de produktie van de
gassen die het broeikaseffect veroorzaken verdelen bij
projecten die internationaal worden gefinancierd en waarbij
miljoenen mensen uit hun oorspronkelijk woongebied worden
verdreven? Kunnen we redelijkerwijs de rol van de
internationale leningen van de banken (met hun zucht naar
rente) en van de producenten in de ge<ndustrialiseerde landen
(met hun zucht naar nieuwe markten) buiten beschouwing laten,
als we ons zorgen maken over de toename van het gebruik van
fossiele brandstoffen in de Derde Wereld?
De schuldenlast is ook een belangrijk obstakel dat de Derde
Wereld belet de rol bij het milieubehoud te vervullen waar de
mensen in de Derde Wereld en de wereldwijde ecologische crisis
om vragen. Het proces dat het economische onvermogen in de
arme landen voortbrengt is nauw verbonden met de processen die
het industri%le Noorden economisch krachtig maken. Deze
tegengestelde relatie, die tot uiting komt in schulden en
ongelijke handelsbetrekkingen, zal niet kunnen blijven
voortbestaan als men een duurzaam systeem wenst.
Uit economische en ecologische apartheid kan geen
gemeenschappelijke toekomst voortkomen. Apartheid moet eerst
worden verwijderd.

Verantwoording
Dit artikel verscheen maart 1990 in Onze Wereld. De vertaling
is van John Ligtenberg.

======================
15

BIBLIOGRAFIE

Boeken, geschreven door Vandana Shiva:

- Staying Alive: Women, Ecology and Development, Zed Books,
London en Kali for Women, New Delhi, 1988. 224 pagina's.

Een ge<nspireerd en inspirerend boek met vlijmscherpe kritiek
op het Westerse denken.
Het boek is de weerslag van Shiva's tienjarige betrokkenheid
bij tal van acties. Zij heeft vooral oog voor vrouwen, boeren
en inheemse volken in de Derde Wereld, die de zwaarste
slachtoffers zijn van het grootschalige, Westerse economische
model. Bij deze groepen trof Shiva het felste verzet aan en de
grootste inzet voor een andere economie die de natuur geen
geweld aandoet.
Shiva beschrijft in dit boek oude Indiase religieuze
opvattingen en culturele gebruiken, die van cruciaal belang
zijn voor een respectvolle omgang met de omgeving waarin we
leven. Verder behandelt ze de bosbouw, de landbouw, de Groene
Revolutie, de dammen en de watertekorten. Alles voorzien van
veel feitenmateriaal en cijferwerk. Telkens verwijst ze naar
de arrogante, bekrompen en schadelijke benadering van de
offici%le wetenschap.
In India verwijten feministen, linkse vrouwen en mannen Shiva
dat ze te ongenuanceerd over 'de' Indiase cultuur en
spiritualiteit spreekt. Dat ze die idealiseert. En dat ze niet
praat over het kastenstelsel en de klassentegenstellingen en
het onrecht in de traditionele Indiase samenleving.

- The Violence of the Green Revolution - ecological
degradation and political conflict in Punjab, Research
Foundation for Science & Technology, Dehra Dun, 1989. 160
pagina's.

Nauwkeurig gedocumenteerd boek over 'de kwestie Punjab', eens
het paradepaardje van de Groene Revolutie. Shiva laat zien hoe
de grootschalige, chemie- en waterintensieve moderne landbouw
op korte termijn tot grote successen leidt, maar op langere
termijn tot werkeloosheid, milieurampen, politieke spanningen
en bloedige etnische conflicten. Ze toont aan dat de
traditionele, gemengde, kleinschalige landbouw feitelijk
hogere opbrengsten geeft.


- Ecology and the Politics of Survival - conflicts over
natural resources in India, United Nations University Press,
Tokyo en Sage Publications, New Delhi, 1991. 365 pagina's. In
samenwerking met J. Bandyopadhyay, Pandurang Hedge, B.V.
Krisnamurthy, John Kurien, G. Narendranath, Vanaja Ramprasad,
S.T.S. Reddy.

Een gedetailleerde beschrijving van talloze conflicten tussen
de Indiase plattelandsbevolking aan de ene kant en het grote
bedrijfsleven en de overheid aan de andere kant over bossen,
rivieren, stuwdammen, irrigatieprojecten, mijnbouw en
grootschalige visserij. Ondanks alle details verdwijnt de
grote lijn niet uit het zicht.


- Monocultures of the mind - perspectives on biodiversity and
Biotechnologie, Zed Books, Londen en Third World Network,
Penang, 1993, 184 pagina's

Een vijftal verschillende artikelen rond het thema
biodiversiteit. Het boek begint met een lang artikel over de
rigide, vervreemdende, Westerse universiteits-wetenschap, die
de lokale kennissystemen van de Derde Wereld heeft doen
verdwijnen. Veel uitgebreide beschrijvingen van de kennis van
inheemse volken. Soms vervalt Shiva in herhaling en is het
artikel iets te ideologisch.
Het boek beschrijft verder hoe farmaceutische bedrijven
inheemse kennis van geneeskrachtige planten voor een appel en
een ei opkopen en deze vervolgens via patenten te gelde maken.
Ook een overzicht van de gevaren van genetische manipulatie
voor zowel de biodiversiteit, de menselijke gezondheid als de
voedselvoorziening van de Derde Wereld.


- Ecofeminism, Zed Books, Londen, 1993. 328 pagina's.

Dit boek is een bundel gevarieerde artikelen van Vandana Shiva
en de Duitse hoogleraar sociologie Maria Mies. In een
twintigtal hoofdstukken komt het reductionisme aan bod, het
Westerse economisch model, ontworteling, biodiversiteit,
reproduktietechnieken, de Chipko-beweging en de
zelfvoorzieningseconomie.
Hoewel Shiva en Mies de artikelen onafhankelijk van elkaar
schreven, vullen ze elkaar prima aan. Shiva, de
natuurwetenschapper, wetenschapsfilosoof en milieuactiviste,
die de belangen van de boeren bevolking uit de Derde Wereld
hartstochtelijk verdedigt; Mies, de Westerse feministe met
haarscherpe en originele maatschappelijke analyses.



EINDE
??